\f + \fr 3:20 \ft Ystyr \fq Efa \ft yn Hebraeg ydy ‛yr un fyw‛ neu ‛yr un sy'n rhoi bywyd‛\f*
\f + \fr 4:8 \ft Yn ôl y Fersiynau. Hebraeg heb \fqa “Gad … gwlad.”\f*
\f + \fr 4:16 \fq Nod \ft Enw Hebraeg sy'n golygu ‛crwydro‛.\f*
\f + \fr 4:25 \ft Mae'r gair Hebraeg am ‛rhoi‛ yn debyg i'r enw \fq Seth\f*
\f + \fr 5:29 \ft Mae'r enw \fq Noa \ft yn debyg i'r gair Hebraeg am ‛gorffwys‛ neu ‛cysur‛\f*
\f + \fr 8:4 \fq Bum mis … ddechrau \ft Hebraeg, “ar yr ail ar bymtheg o'r seithfed mis.” gw. 7:11.\f*
\f + \fr 9:27 \fq digonedd o le \ft Hebraeg, \+tl iafft \+tl* sy'n debyg i'r enw \+qt Jaffeth\+qt*\f*
\f + \fr 10:10 \ft Hebraeg, \+tl Shinar \+tl* sy'n hen enw am wlad Babilon.\f*
\f + \fr 10:25 \ft Hebraeg, \+tl palag \+tl*\f*
\f + \fr 11:2 \fq Babilonia \ft Hebraeg, \+tl Shinar \+tl* sy'n hen enw am wlad Babilon.\f*
\f + \fr 11:9 \ft Hebraeg, \+tl balal.\+tl*\f*
\f + \fr 11:28 \fq Ur \ft Roedd Ur ar y prif lwybr masnach rhwng Mesopotamia a Môr y Canoldir. \fq Babilonia \ft Hebraeg, “Caldeaid” sy'n hen enw ar bobl gwlad Babilon\f*
\f + \fr 12:3 \ft Neu \fq yn defnyddio dy enw di i fendithio ei gilydd\f*
\f + \fr 14:1 \ft Hebraeg, \+tl Shinar \+tl* sy'n hen enw am wlad Babilon.\f*
\f + \fr 14:3 \ft Hebraeg, “Môr Halen”\f*
\f + \fr 14:23 \ft Hebraeg, “darn o edau neu garrai oddi ar un sandal”\f*
\f + \fr 15:2 \ft Hebraeg yn ansicr.\f*
\f + \fr 16:11 \ft h.y. \fqa mae Duw yn clywed\f*
\f + \fr 16:14 \ft h.y. \fqa Ffynnon yr Un byw sy'n fy ngweld i\f*
\f + \fr 17:1 \ft Hebraeg, \+tl El Shadai\+tl*\f*
\f + \fr 17:5 \ft h.y. \fqa tad pwysig\f*
\f + \fr 17:5 \ft h.y. \fqa tad llawer iawn\f*
\f + \fr 17:19 \ft h.y. \fqa mae e'n chwerthin\f*
\f + \fr 18:6 \ft Hebraeg, “tri seah”\f*
\f + \fr 18:27 \ft Hebraeg, “llwch a lludw”\f*
\f + \fr 19:22 \ft h.y. \fqa bach.\f*
\f + \fr 19:37 \ft h.y. \fqa o'm tad.\f*
\f + \fr 19:38 \ft h.y. \fqa mab perthynas i mi.\f*
\f + \fr 21:9 \ft Felly Groeg a Lladin. Hebraeg heb \fq ei mab hi, Isaac.\f*
\f + \fr 21:31 \ft h.y. \fqa Ffynnon y saith, \ft neu, \fqa Ffynnon y llw.\f*
\f + \fr 21:33 \ft Hebraeg, \+tl El Olam \+tl*\f*
\f + \fr 22:14 \ft Hebraeg, “Yr \+nd ARGLWYDD\+nd* sy'n gweld”\f*
\f + \fr 22:24 \fq bartner \ft Mae'r gair Hebraeg yn air am feistres neu bartner cyfreithlon oedd ddim yn wraig i ddyn yn ystyr lawnaf y gair.\f*
\f + \fr 24:2 \ft Hebraeg, “rho dy law dan fy nghlun i”\f*
\f + \fr 24:10 \ft Hebraeg, \+tl Aram-naharaim\+tl*\f*
\f + \fr 25:6 \fq bartneriaid \ft Mae'r gair Hebraeg yn air am feistres neu bartner cyfreithlon oedd ddim yn wraig i ddyn yn ystyr lawnaf y gair.\f*
\f + \fr 25:22 \ft Hebraeg yn aneglur.\f*
\f + \fr 25:25 \fq Esau \ft Yn Hebraeg mae "Esau" yn swnio fel "blewog".\f*
\f + \fr 25:26 \ft h.y. \fqa gafael yn sawdl, \ft neu, \fqa disodli.\f*
\f + \fr 25:30 \ft h.y. \fqa coch.\f*
\f + \fr 26:20 \ft h.y. \fqa cweryl.\f*
\f + \fr 26:21 \ft h.y. \fqa gwrthwynebiad.\f*
\f + \fr 26:22 \ft h.y. \fqa digon o le\f*
\f + \fr 26:33 \ft gair tebyg i'r gair Hebraeg am \fq lw,\f*
\f + \fr 26:33 \ft h.y. \fqa Ffynnon y Llw \ft neu \fqa Ffynnon saith\f*
\f + \fr 27:36 \ft h.y. \fqa gafael yn sawdl, \ft neu, \fqa disodli.\f*
\f + \fr 27:40 \ft ystyr yr Hebraeg yn aneglur\f*
\f + \fr 28:3 \ft Hebraeg, \+tl El Shadai\+tl*\f*
\f + \fr 28:12 \ft neu, \fqa ysgol\f*
\f + \fr 28:19 \ft h.y. \fqa Tŷ Dduw.\f*
\f + \fr 29:17 \ft ystyr yr Hebraeg yn aneglur\f*
\f + \fr 29:32 \ft h.y. \fqa Edrychwch! mab!\f*
\f + \fr 29:33 \ft h.y. \fqa clywed.\f*
\f + \fr 29:34 \ft h.y. \fqa uniad.\f*
\f + \fr 29:35 \ft h.y. \fqa moli\f*
\f + \fr 30:6 \ft h.y. \fqa mae e wedi dyfarnu.\f*
\f + \fr 30:8 \ft h.y. \fqa ymgodymu.\f*
\f + \fr 30:11 \ft h.y. \fqa lwc.\f*
\f + \fr 30:13 \ft h.y. \fqa un hapus.\f*
\f + \fr 30:14 \fq ffrwythau cariad \ft neu \fqa mandragorau\ft . Roedd pobl y credu fod bwyta'r ffrwyth yma yn cyffroi chwant rhywiol a helpu merched i feichiogi.\f*
\f + \fr 30:18 \ft h.y. \fqa gwobr.\f*
\f + \fr 30:20 \ft h.y. \fqa parchu.\f*
\f + \fr 30:24 \ft h.y. \fqa bydd yn ychwanegu.\f*
\f + \fr 31:35 \ft Hebraeg, “arfer gwragedd”\f*
\f + \fr 31:47 \ft Aramaeg, “Carnedd y dystiolaeth”\f*
\f + \fr 31:47 \ft Hebraeg, “Carnedd y dystiolaeth”\f*
\f + \fr 31:49 \ft h.y. \fqa lle i wylio.\f*
\f + \fr 31:55 \ft Hebraeg, 32:1.\f*
\f + \fr 32:2 \ft h.y. \fqa dau wersyll.\f*
\f + \fr 32:28 \ft h.y. \fqa Yr un sy'n ymladd gyda Duw, \ft neu, \fqa Duw sy'n ymladd.\f*
\f + \fr 32:30 \ft h.y. \fqa Wyneb Duw.\f*
\f + \fr 32:31 \ft Hebraeg, \+tl Penuel.\+tl*\f*
\f + \fr 33:11 \ft Hebraeg, “y fendith”\f*
\f + \fr 33:17 \ft h.y. \fqa cytiau.\f*
\f + \fr 33:20 \ft h.y. \fqa Duw Israel sydd Dduw\f*
\f + \fr 35:7 \ft h.y. \fqa Duw Bethel\f*
\f + \fr 35:8 \ft Hebraeg, \+tl Alon-bachŵth.\+tl*\f*
\f + \fr 35:11 \ft Hebraeg \+tl El Shadai\+tl*\f*
\f + \fr 35:18 \ft h.y. \fqa Mab fy nioddefaint.\f*
\f + \fr 35:18 \ft h.y. \fqa Mab fy llaw dde.\f*
\f + \fr 35:21 \ft Hebraeg, “Tŵr y Praidd”\f*
\f + \fr 35:22 \fq partner \ft Mae'r gair Hebraeg yn air am feistres neu bartner cyfreithlon oedd ddim yn wraig i ddyn yn ystyr lawnaf y gair.\f*
\f + \fr 36:12 \fq bartner \ft Mae'r gair Hebraeg yn air am feistres neu bartner cyfreithlon oedd ddim yn wraig i ddyn yn ystyr lawnaf y gair.\f*
\f + \fr 38:5 \fq Chesib \ft Yr un lle ag Achsib yn Josua 15:44 a Micha 1:15, tua 3 milltir o Adwlam.\f*
\f + \fr 38:29 \ft h.y. \fqa torri trwodd\f*
\f + \fr 38:30 \ft h.y. \fqa Cochni.\f*
\f + \fr 40:1 \fq prif-wetar \ft Roedd\f*
\f + \fr 41:22 \ft Felly Groeg, Syrieg, Fwlgat (Lladin). Hebraeg, heb y cymal \fq Es i yn ôl i gysgu\f*
\f + \fr 41:43 \ft cf. Fersiynau. Hebraeg yn ansicr.\f*
\f + \fr 41:45 \ft ystyr yn ansicr.\f*
\f + \fr 41:45 \ft h.y. \fqa Yr un sy'n perthyn i'r dduwies Neith.\f*
\f + \fr 41:45 \ft Hebraeg, \+tl On\+tl*\f*
\f + \fr 41:51 \ft h.y. \fqa gwneud i mi anghofio.\f*
\f + \fr 41:52 \ft h.y. \fqa bod yn ffrwythlon.\f*
\f + \fr 41:56 \ft Felly Fersiynau. Hebraeg heb \fqa stordai.\f*
\f + \fr 43:14 \ft Hebraeg, \+tl El Shadai\+tl*\f*
\f + \fr 44:4 \ft Felly Groeg. Hebraeg heb \fqa Gofyn pam … arian i.\f*
\f + \fr 45:21 \ft Hebraeg, “Israel”\f*
\f + \fr 46:2 \ft Hebraeg, “Israel”\f*
\f + \fr 46:5 \ft Hebraeg, “Israel”\f*
\f + \fr 46:20 \ft Hebraeg, \+tl On\+tl*\f*
\f + \fr 47:21 \ft Felly Fersiynau. Hebraeg, “symud ganddo i'r dinasoedd.”\f*
\f + \fr 47:29 \ft Hebraeg, “Israel”\f*
\f + \fr 47:29 \ft Hebraeg, “rho dy law dan fy nghlun i”\f*
\f + \fr 47:31 \ft Hebraeg, “Israel”\f*
\f + \fr 48:3 \ft Hebraeg, \+tl El Shadai\+tl*\f*
\f + \fr 48:14 \ft Hebraeg, “Israel”\f*
\f + \fr 48:21 \ft Hebraeg, “Israel”\f*
\f + \fr 49:25 \ft Hebraeg, \+tl Shadai\+tl*\f*
\f + \fr 49:29 \ft Hebraeg, “Dw i'n cael fy nghasglu at fy mhobl”\f*
\f + \fr 50:11 \ft h.y. \fqa Galar yr Aifft.\f*
\f + \fr 2:10 \fq Moses \ft Yn Hebraeg mae "Moses" yn swnio fel "tynnu allan".\f*
\f + \fr 2:15 \fq Midian \ft Addolwyr Baal oedd pobl Midian! – gw. Numeri 25\f*
\f + \fr 3:1 \fq Sinai \ft Hebraeg, “Horeb”, sef enw arall ar fynydd Sinai.\f*
\f + \fr 5:7 \fq wellt \ft Roedd y gwellt yn gwneud y briciau yn gryfach, ac yn eu cadw rhag cracio a cholli eu siâp.\f*
\f + \fr 6:2 \ft Hebraeg, \+tl Iahwe\+tl* – enw Duw\f*
\f + \fr 6:3 \ft Hebraeg, \+tl El Shadai\+tl*\f*
\f + \fr 10:19 \fq Môr Coch \ft Hebraeg, “Môr y Brwyn”.\f*
\f + \fr 10:21 \fq tywyllwch dychrynllyd \ft Hebraeg, “tywyllwch y gellir ei deimlo”\f*
\f + \fr 12:2 \fq Y mis yma \ft Abib (sydd hefyd yn cael ei alw yn Nisan), sef mis cyntaf y calendr Hebreig, o tua canol Mawrth i ganol Ebrill.\f*
\f + \fr 13:18 \fq Môr Coch \ft Hebraeg, “Môr y Brwyn”.\f*
\f + \fr 15:4 \fq Môr Coch \ft Hebraeg, “Môr y Brwyn”.\f*
\f + \fr 17:6 \fq Sinai \ft Hebraeg, “Horeb”, sef enw arall ar Fynydd Sinai\f*
\f + \fr 18:5,6 \fq Mynydd Sinai \ft Hebraeg, “Mynydd Duw”.\f*
\f + \fr 19:16 \fq corn hwrdd \ft Hebraeg, “shoffar”\f*
\f + \fr 20:14 \fq godinebu \ft sef, person priod yn cael rhyw gyda rhywun arall\f*
\f + \fr 20:17 \fq chwennych \ft sef, awydd cryf i gael rhywbeth\f*
\f + \fr 20:18 \fq corn hwrdd \ft Hebraeg, “shoffar”\f*
\f + \fr 23:16 \fq Gŵyl Casglu'r Cynhaeaf\ft Enw arall ar “Ŵyl y Pebyll”\f*
\f + \fr 23:31 \fq Môr Coch \ft Hebraeg, “Môr y Brwyn”.\f*
\f + \fr 23:31 \fq Môr y Canoldir \ft Hebraeg, “Môr y Philistiaid”.\f*
\f + \fr 27:21 \ft Hebraeg, “pabell y cyfarfod” (gw. 33:7-11), ond yma mae'n cyfeirio at y Tabernacl (gw. pennod 26)\f*
\f + \fr 28:30 \fq Wrim a'r Thwmim \ft Does neb yn hollol sicr beth oedd y rhain. Gallent fod wedi eu gwneud o bren, carreg neu fetel. Roedden nhw'n cael eu defnyddio rywsut i dderbyn atebion gan Dduw.\f*
\f + \fr 33:6 \fq Sinai \ft Hebraeg, “Horeb”, sef enw arall ar Fynydd Sinai\f*
\f + \fr 34:22 \fq Gŵyl y Cynhaeaf \ft Hebraeg, “Gŵyl yr Wythnosau”\f*
\f + \fr 40:2 \fq flwyddyn \ft Hebraeg, “mis cyntaf”, sef Abib (sydd hefyd yn cael ei alw yn Nisan). Mis cyntaf y calendr Hebreig sy'n rhedeg o tua canol Mawrth i ganol Ebrill.\f*
\f + \fr 40:17 \fq ail flwyddyn \ft Digwyddodd hyn flwyddyn union ar ôl dod allan o'r Aifft.\f*
\f + \fr 1:2 \fq gyr o wartheg … ddefaid a geifr \ft h.y. anifail fferm oedd yn rhan o fywoliaeth y person, nid unrhyw anifail oedd wedi ei hela.\f*
\f + \fr 1:14 \fq durtur neu golomen \ft Dyma'r unig adar oedd yr Hebreaid wedi eu dofi (gw. 2 Brenhinoedd 6:25).\f*
\f + \fr 3:9 \fq gynffon lydan \ft Roedd gan y ddafad gyffredin yn Syria ac Israel gynffon lydan – yr \+it Ofis Laticawdatws\+it*\f*
\f + \fr 16:8 \fq Asasel \ft gafr-gythraul yr anialwch oedd Asasel.\f*
\f + \fr 16:29 \fq seithfed mis \ft Tishri (sydd hefyd yn cael ei alw yn Ethanim). Seithfed mis y calendr Hebreig, o tua canol Medi i ganol Hydref.\f*
\f + \fr 16:34 \fq pethau'n … a Duw \ft sef ‛Dydd y Cymod‛.\f*
\f + \fr 23:5 \fq mis cyntaf \ft Abib (sydd hefyd yn cael ei alw yn Nisan), sef mis cyntaf y calendr Hebreig, o tua canol Mawrth i ganol Ebrill.\f*
\f + \fr 23:24 \fq seithfed mis \ft gw. y sylw ar 16:29.\f*
\f + \fr 23:34 \fq seithfed mis \ft tua canol Medi i ganol Hydref\f*
\f + \fr 25:9 \fq seithfed mis \ft gw. y sylw ar 16:29.\f*
\f + \fr 25:9 \fq corn hwrdd \ft Hebraeg, “shoffar”\f*
\f + \fr 26:18 \fq llawer iawn gwaeth \ft Hebraeg, “saith gwaith”.\f*
\f + \fr 1:1 \fq ail fis \ft Sif, ail fis y calendr Hebreig, o tua canol Ebrill i ganol Mai.\f*
\f + \fr 2:14-15 \ft gw. Numeri 1:14, a llawer o lawysgrifau Hebraeg.\f*
\f + \fr 4:7 \fq fwrdd yr \+nd ARGLWYDD\+nd* \ft Hebraeg, “bwrdd yr wyneb”. Roedd wyneb Duw yn ffordd o gyfeirio at bresenoldeb Duw ei hun.\f*
\f + \fr 9:3 \fq mis yma \ft Abib (sydd hefyd yn cael ei alw yn Nisan), sef mis cyntaf y calendr Hebreig, o tua canol Mawrth i ganol Ebrill.\f*
\f + \fr 11:32 \ft Hebraeg, “deg homer”. Cyfaint 1 homer oedd tua 50 galwyn.\f*
\f + \fr 12:1 \fq Affrica \ft Hebraeg, \+tl Cwsh\+tl*. Yr ardal i'r de o wlad yr Aifft, sef Gogledd Swdan heddiw.\f*
\f + \fr 14:25 \fq Môr Coch \ft Hebraeg, “Môr y Brwyn”.\f*
\f + \fr 18:19 \fq Fydd hyn … newid \ft Hebraeg, “drwy ymrwymiad halen” gw. hefyd Lefiticus 2:13, 2 Cronicl 13:5\f*
\f + \fr 21:2 \fq dinistrio … yn llwyr \ft Y syniad yma oedd nad oedden nhw'n cadw dim, nac yn elwa o gwbl.\f*
\f + \fr 21:4 \fq Môr Coch \ft Hebraeg, “Môr y Brwyn”.\f*
\f + \fr 21:5 \ft cyfeiriad at y Manna (gw. 11:6-9 ac Exodus 16)\f*
\f + \fr 21:20 \fq Pisga \ft Copa uchaf Mynyddoedd Afarîm yn Moab.\f*
\f + \fr 24:7 \fq Agag \ft Un o frenhinoedd enwocaf yr Amaleciaid, oedd yn elynion i Israel (gw. Exodus 17:8-16).\f*
\f + \fr 24:21 \fq Ceneaid \ft Llwyth oedd yn byw yn yr anialwch i'r de o Israel.\f*
\f + \fr 24:24 \fq arfordir Cyprus \ft Hebraeg, “glannau Cittim”\f*
\f + \fr 26:61 \fq Nadab ac Abihw … i'r \+nd ARGLWYDD\+nd* \ft gw. 3:1-4 a Lefiticus 10:1,2.\f*
\f + \fr 28:16 \fq mis cyntaf \ft Abib (sydd hefyd yn cael ei alw yn Nisan), sef mis cyntaf y calendr Hebreig, o tua canol Mawrth i ganol Ebrill.\f*
\f + \fr 28:26 \fq Gŵyl y Cynhaeaf \ft Hebraeg, “Gŵyl yr Wythnosau”\f*
\f + \fr 29:1 \fq seithfed mis \ft Tishri (sydd hefyd yn cael ei alw yn Ethanim). Seithfed mis y calendr Hebreig, o tua canol Medi i ganol Hydref.\f*
\f + \fr 33:10 \fq Môr Coch \ft Hebraeg, “Môr y Brwyn”.\f*
\f + \fr 33:45 \ft Hebraeg, \+tl Ï'im\+tl*, sy'n ffurf gryno o \+tl Ïe-hafarîm\+tl*\f*
\f + \fr 34:3 \ft Hebraeg, “Môr Halen”\f*
\f + \fr 34:12 \ft Hebraeg, “Môr Halen”\f*
\f + \fr 36:4 \fq blwyddyn y rhyddhau mawr \ft Dyma "Flwyddyn y Jiwbili". Roedd tir ac eiddo i'w roi yn ôl i'r perchennog gwreiddiol (gw. Lefiticus 25:10).\f*
\f + \fr 1:2 \fq Mynydd Sinai \ft Hebraeg, “Horeb”, sef enw arall am Fynydd Sinai.\f*
\f + \fr 1:3 \fq mis un deg un \ft Shebat, sef mis un deg un yn y calendr Hebreig, o tua canol Ionawr i ganol Chwefror.\f*
\f + \fr 1:6 \fq Mynydd Sinai \ft Hebraeg, “Horeb”, sef enw arall am Fynydd Sinai.\f*
\f + \fr 1:24 \fq Wadi Eshcol \ft Sychnant oedd yn enwog am ei gwinllannoedd.\f*
\f + \fr 1:40 \fq Môr Coch \ft Hebraeg, “Môr y Brwyn”.\f*
\f + \fr 2:1 \fq Môr Coch \ft Hebraeg, “Môr y Brwyn”.\f*
\f + \fr 2:9 \fq Moab \ft Hebraeg, “Ar”, sef tref bwysicaf Moab (gw. Numeri 21:28), yn cynrychioli'r wlad i gyd.\f*
\f + \fr 2:13 \fq Wadi Sered \ft Y ceunant yma oedd y ffin rhwng Moab ac Edom.\f*
\f + \fr 2:23 \fq Philistiaid \ft Hebraeg, “pobl Cafftor”, sef y Philistiaid, oedd yn dod yn wreiddiol o Creta (gw. Amos 9:7)\f*
\f + \fr 3:17 \fq Llyn Galilea \ft Hebraeg, “Llyn Cinnereth”, enw arall arno.\f*
\f + \fr 3:17 \ft Hebraeg, “Môr yr Araba, sef y Môr Halen”\f*
\f + \fr 4:10 \fq Mynydd Sinai \ft Hebraeg, “Horeb”, sef enw arall am Fynydd Sinai.\f*
\f + \fr 4:48 \fq Hermon \ft Hebraeg, “Sïon – sef Hermon”. Mae'n debyg mai ffurf arall oedd hwn ar enw pobl Sidon ar y mynydd (gw. Deuteronomium 3:9).\f*
\f + \fr 4:49 \ft Hebraeg, “Môr yr Araba”\f*
\f + \fr 5:18 \fq godinebu \ft sef person priod yn cael rhyw gyda rhywun arall\f*
\f + \fr 7:9 \fq bob amser \ft Hebraeg, “am fil o genedlaethau.”\f*
\f + \fr 9:8 \fq Sinai \ft Hebraeg, “Horeb”, sef enw arall ar Fynydd Sinai\f*
\f + \fr 10:16 \fq newidiwch eich agwedd \ft Hebraeg, “enwaedu blaengroen eich calon”.\f*
\f + \fr 16:1 \fq Abib \ft Abib (sydd hefyd yn cael ei alw yn Nisan), oedd mis cyntaf y calendr Hebreig, o tua canol Mawrth i ganol Ebrill. Roedd y Pasg yn cael ei ddathlu gyda'r nos ar y pedwerydd ar ddeg o Abib (gw. Exodus 12:6; Lefiticus 23:4,5).\f*
\f + \fr 16:10 \fq Gŵyl y Cynhaeaf \ft Hebraeg, “Gŵyl yr Wythnosau”\f*
\f + \fr 18:3 \fq bochau \ft Gall fod hwn yn golygu y pen yn gyfan.\f*
\f + \fr 18:16 \fq Mynydd Sinai \ft Hebraeg, “Horeb”, sef enw arall am Fynydd Sinai.\f*
\f + \fr 20:19 \fq gwarchae \ft Pan oedd byddin yn ymosod ar ddinas roedd yn amgylchynu'r ddinas a'i thorri i ffwrdd fel bod neb yn gallu mynd i mewn nac allan.\f*
\f + \fr 23:2,3 \ft Hebraeg, “am ddeg cenhedlaeth wedyn”\f*
\f + \fr 23:4 \ft Hebraeg, \+tl Aram-naharaim\+tl*\f*
\f + \fr 23:17 \ft Wrth addoli duwiau ffrwythlondeb yn y temlau Canaaneaidd, roedd cael rhyw gyda putain teml i fod i sicrhau cynhaeaf da ac y byddai eu hanifeiliaid yn cenhedlu rhai bach.\f*
\f + \fr 24:9 \fq beth wnaeth … i Miriam \ft gw. Numeri 12:1-16.\f*
\f + \fr 28:52 \fq gwarchae \ft Pan oedd byddin yn ymosod ar ddinas roedd yn amgylchynu'r ddinas a'i thorri i ffwrdd fel bod neb yn gallu mynd i mewn nac allan.\f*
\f + \fr 29:1 \fq Mynydd Sinai \ft Hebraeg, “Horeb”, sef enw arall am Fynydd Sinai.\f*
\f + \fr 30:6 \fq newid chi o'r tu mewn \ft Hebraeg, “enwaedu eich calon”.\f*
\f + \fr 32:8 \fq a rhoi angel … bob un \ft Sgroliau'r Môr Marw, ac un cyfieithiad hynafol. Hebraeg, “yn ôl nifer meibion Israel.”\f*
\f + \fr 32:13 \fq goncro'r wlad heb rwystr \ft Hebraeg, “marchogaeth ar dir uchel”\f*
\f + \fr 32:15 \fq Israel onest \ft Hebraeg, “Jeshwrwn,” llysenw am Israel oedd yn golygu “yr un gonest.”\f*
\f + \fr 33:5 \fq Israel onest \ft Hebraeg, “Jeshwrwn,” llysenw am Israel oedd yn golygu “yr un gonest.”\f*
\f + \fr 33:8-9 \fq Profaist … yn bwysicach ganddo \ft cyfeiriad at beth ddigwyddodd yn Exodus 32:35-39\f*
\f + \fr 33:26 \fq Israel onest \ft Hebraeg, “Jeshwrwn,” llysenw am Israel oedd yn golygu “yr un gonest.”\f*
\f + \fr 1:4 \fq gan gynnwys gogledd Syria \ft Hebraeg, “tir yr Hethiaid.” Roedd gogledd Syria ar ffin ddeheuol Ymerodraeth yr Hethiaid\f*
\f + \fr 2:10 \fq Môr Coch \ft Hebraeg, “Môr y Brwyn”.\f*
\f + \fr 3:4 \fq hanner milltir \ft 914 metr\f*
\f + \fr 3:5 \fq Gwnewch eich hunain yn barod! \ft gw. Lefiticus 7:20,21; 15:2,33; 22:4-8; Deuteronomium 23:10,11.\f*
\f + \fr 3:15-16 \ft Hebraeg, “Môr yr Araba, sef y Môr Halen”\f*
\f + \fr 4:19 \fq degfed o'r mis cyntaf \ft Abib (sydd hefyd yn cael ei alw yn Nisan), sef mis cyntaf y calendr Hebreig, o tua canol Mawrth i ganol Ebrill. Y degfed o'r mis cyntaf oedd dyddiad y Pasg yn yr Aifft hefyd – gw. Exodus 12:2; 13:4\f*
\f + \fr 4:23 \fq Môr Coch \ft Hebraeg, “Môr y Brwyn”.\f*
\f + \fr 5:2 \fq fynd trwy'r ddefod o gael eu henwaedu \ft Allen nhw ddim dathlu'r Pasg heb fod wedi eu henwaedu (gw. Exodus 12:43-49).\f*
\f + \fr 5:9 \fq Gilgal \ft Mae'r enw "Gilgal" yn swnio fel yr Hebraeg am "symud i ffwrdd".\f*
\f + \fr 6:4 \fq corn hwrdd \ft Hebraeg, “shoffar”\f*
\f + \fr 6:26 \ft gw. 1 Brenhinoedd 16:34\f*
\f + \fr 7:21 \ft Hebraeg, \+tl Shinar \+tl* sy'n hen enw am wlad Babilon.\f*
\f + \fr 8:14 \fq Ddyffryn Iorddonen \ft Hebraeg, “Araba”.\f*
\f + \fr 9:17 \fq Gibeon, Ceffira, Beëroth, a Ciriath-iearim \ft Trefi oedd 20-30 milltir i'r gorllewin o wersyll Israel yn Gilgal.\f*
\f + \fr 10:10 \fq Macceda \ft Pellter o tua 25 milltir i gyd.\f*
\f + \fr 10:12,13 \fq Dyffryn Aialon \ft Dyffryn i'r de-orllewin o Fwlch Beth-choron.\f*
\f + \fr 10:13 \fq Sgrôl Iashar \ft sef “Sgrôl y Cyfiawn”. Casgliad o gerddi rhyfel falle.\f*
\f + \fr 11:2 \fq Nyffryn Iorddonen \ft Hebraeg, “Araba”.\f*
\f + \fr 11:2 \fq Lyn Galilea \ft Hebraeg, “Llyn Cinnereth”, enw cynharach ar y llyn.\f*
\f + \fr 11:16 \fq Dyffryn Iorddonen \ft Hebraeg, “Araba”.\f*
\f + \fr 11:22 \fq Gasa, Gath, ac Ashdod \ft Trefi yn Philistia.\f*
\f + \fr 12:1 \fq Dyffryn Iorddonen \ft Hebraeg, “Araba”.\f*
\f + \fr 12:3 \fq Lyn Galilea \ft Hebraeg, “Cinnereth”, enw cynharach ar y llyn.\f*
\f + \fr 12:3 \ft Hebraeg, “Môr yr Araba, sef y Môr Halen”\f*
\f + \fr 12:8 \fq Dyffryn Iorddonen \ft Hebraeg, “Araba”.\f*
\f + \fr 13:27 \fq Lyn Galilea \ft Hebraeg, “Llyn Cinnereth”, enw cynharach ar y llyn.\f*
\f + \fr 15:2,5 \ft Hebraeg, “Môr Halen”\f*
\f + \fr 15:7 \fq En-rogel \ft sef, "Ffynnon y Pannwr"\f*
\f + \fr 18:16 \fq Jerwsalem \ft Hebraeg, “tre'r Jebwsiaid”.\f*
\f + \fr 18:19 \ft Hebraeg, “Môr Halen”\f*
\f + \fr 19:2 \fq Beersheba \ft Hebraeg yn ychwanegu “Sheba.” Ond byddai hyn yn gwneud 14, sydd un yn fwy na'r crynodeb yn adn.6 (gw. hefyd 1 Cronicl 4:28).\f*
\f + \fr 19:29-30 \fq Mahalab \ft felly LXX; Hebraeg, \+tl Mechefel\+tl*\f*
\f + \fr 19:30 \fq Acco \ft felly LXX; Hebraeg, \+tl Wmma\+tl*\f*
\f + \fr 19:47 \ft Hebraeg \+tl Leshem,\+tl* sillafiad gwahanol o Laish (gw. hefyd Barnwyr 18:1-31)\f*
\f + \fr 21:25 \fq Jibleam \ft Un cyfieithiad hynafol, a gw. hefyd 1 Cronicl 6:70; Hebraeg, “Gath-rimmon”.\f*
\f + \fr 22:17 \fq beth wnaethon ni yn Peor \ft gw. Numeri 25:1-9\f*
\f + \fr 22:20 \fq Achan fab Serach \ft gw. Josua 7:1-26\f*
\f + \fr 24:6 \fq Môr Coch \ft Hebraeg, “Môr y Brwyn”.\f*
\f + \fr 1:10 \fq Ciriath-arba \ft sef, “Dinas o bedair (rhan)”\f*
\f + \fr 1:16 \fq Jericho \ft Hebraeg, “Tref y Coed Palmwydd”, enw arall ar Jericho.\f*
\f + \fr 2:5 \fq Bochîm \ft o'r gair Hebraeg am "crïo".\f*
\f + \fr 3:8 \ft Hebraeg, \+tl Aram-naharaim\+tl*\f*
\f + \fr 3:13 \fq Jericho \ft Hebraeg, “Tref y Coed Palmwydd”, enw arall ar Jericho.\f*
\f + \fr 5:11 \fq y cwbl \ft Hebraeg, \fqa amddiffyn \ft neu \fqa buddugoliaeth\f*
\f + \fr 6:32 \fq Jerwb-baal \ft sef, “Gadewch i Baal ymladd”.\f*
\f + \fr 6:34 \fq corn hwrdd \ft Hebraeg, “shoffar”\f*
\f + \fr 7:1 \fq Gideon \ft Hebraeg, “Jerwb-baal”, ei lys-enw (gw. 6:32).\f*
\f + \fr 7:1 \fq Charod \ft sef "crynu mewn ofn".\f*
\f + \fr 7:20 \fq I'r gâd dros \ft Hebraeg, “Cleddyf”\f*
\f + \fr 7:25 \fq Oreb a Seeb \ft ystyr \+tl Oreb\+tl* ydy "Cigfran", ac ystyr \+tl Seeb\+tl* ydy "Blaidd".\f*
\f + \fr 8:2 \fq fy mhobl i \ft Hebraeg, “Abieser”.\f*
\f + \fr 8:16 \fq a'u chwipio … iddyn nhw \ft Hebraeg, “a chymryd drain a mieri'r anialwch, a chwipio arweinwyr Swccoth gyda nhw.”\f*
\f + \fr 8:17 \fq arweinwyr \ft neu \fqa dynion.\f*
\f + \fr 8:31 \fq bartner \ft Mae'r gair Hebraeg yn air am feistres neu bartner cyfreithlon oedd ddim yn wraig i ddyn yn ystyr lawnaf y gair.\f*
\f + \fr 8:31 \fq Abimelech \ft sy'n golygu, “mae dad yn frenin”.\f*
\f + \fr 8:33 \fq Baal-berith \ft sef, "Baal yr Ymrwymiad".\f*
\f + \fr 8:35 \fq Gideon \ft Hebraeg, “Jerwb-baal”, ei lys-enw (gw. 6:32).\f*
\f + \fr 9:16,19,24,28,57 \fq Gideon \ft Hebraeg, “Jerwb-baal”, ei lys-enw (gw. 6:32).\f*
\f + \fr 9:31 \fq Arwma \ft Tua 5 milltir o Sichem.\f*
\f + \fr 9:45 \fq gwasgaru halen \ft seremoni i felltithio'r dref.\f*
\f + \fr 10:4 \fq asyn ei hun \ft Arwydd fod y teulu yn gyfoethog iawn.\f*
\f + \fr 10:4 \fq Hafoth-jair \ft sef, "Treflannau Jair".\f*
\f + \fr 10:12 \ft felly LXX, Hebraeg, “Maoniaid.”\f*
\f + \fr 11:16 \fq Môr Coch \ft Hebraeg, “Môr y Brwyn”.\f*
\f + \fr 12:14 \fq asyn ei hun \ft Arwydd fod y teulu yn gyfoethog iawn.\f*
\f + \fr 13:25 \fq Mahane-dan \ft sef "gwersyll Dan".\f*
\f + \fr 14:3 \fq paganiaid \ft Hebraeg, “heb eu henwaedu”\f*
\f + \fr 14:18 \fq heb gymryd mantais o'm gwraig i \ft Hebraeg, “aredig gyda fy heffer i.”\f*
\f + \fr 16:23 \fq Dagon \ft Mae temlau iddo wedi eu darganfod yn Ebla, Mari ac Wgarit. Roedd teml hefyd yn Gasa (Barnwyr 16:23) ac yn Ashdod (1 Samuel 5; 1 Macabeaid 10:83-84; 11:4). Mae testunau Wgaritig yn ei ddisgrifio fel tad Baal.\f*
\f + \fr 19:1 \fq bartner \ft Mae'r gair Hebraeg yn air am feistres neu bartner cyfreithlon oedd ddim yn wraig i ddyn yn ystyr lawnaf y gair.\f*
\f + \fr 19:21 \fq golchi eu traed \ft Dyma fyddai'r arferiad cyn pryd o fwyd, gan fod pobl yn gwisgo sandalau agored.\f*
\f + \fr 20:1 \fq Dan … Beersheba \ft Roedd Dan wrth droed Mynydd Hermon yn y gogledd ar y llwybr masnach i Damascus. Roedd Beersheba 23 milltir i'r de-orllewin o Hebron ar y prif lwybr masnach i'r Aifft.\f*
\f + \fr 20:18 \fq Bethel \ft Gallai'r Hebraeg \+tl beth-el\+tl* yma olygu "tŷ Dduw", ac mai cyfeiriad sydd at y Tabernacl yn Seilo (gw. 18:30,31).\f*
\f + \fr 21:8 \fq Jabesh yn Gilead \ft Tref oedd i'r dwyrain o'r Afon Iorddonen, tua 20 milltir i'r de o Lyn Galilea.\f*
\f + \fr 21:11 \fq yr unig … wnaethon nhw \ft Dydy'r geiriau yma ddim yn yr Hebraeg, dim ond yn rhai llawysgrifau Groeg.\f*
\f + \fr 1:2 \fq Machlon a Cilion \ft Ystyr yr enwau ydy "salwch" a "bregus" – falle yn adlewyrchu eu cyflwr ar ôl eu geni.\f*
\f + \fr 1:20 \ft Hebraeg, \+tl Shadai\+tl*\f*
\f + \fr 2:2 \fq i gasglu grawn … caniatâd i mi \ft Adeg cynhaeaf roedd hi'n arferiad gadael peth grawn ar ôl yn y cae i bobl dlawd ei gasglu (gw. Lefiticus 19:10; 23:22).\f*
\f + \fr 3:4 \fq choda'r dillad wrth ei goesau \ft Ffordd o ofyn iddo edrych ar ei hôl, neu falle ei phriodi.\f*
\f + \fr 4:6 \fq difetha fy etifeddiaeth fy hun \ft Byddai'n rhaid iddo adael peth o'r tir oedd ganddo i Ruth yn ogystal â'i deulu ei hun.\f*
\f + \fr 4:12 \fq Perets \ft Roedd Boas yn un o ddisgynyddion Perets.\f*
\f + \fr 1:1 \fq Rama \ft Hebraeg, “Ramathaim-tsoffîm”, sy'n ffurf hirach ar yr enw (gw. adn.19).\f*
\f + \fr 1:3 \fq Seilo \ft Roedd Seilo bron 20 milltir i'r gogledd o Jerwsalem, a dyna lle roedd y tabernacl ar y pryd (gw. Josua 18:1).\f*
\f + \fr 1:15 \fq bwrw fy mol \ft Hebraeg, “tywallt fy nghalon” – gw. Salm 62:8\f*
\f + \fr 1:20 \fq Samuel \ft sef "Enw Duw". Ond mae'n swnio fel y gair Hebraeg am "gofyn".\f*
\f + \fr 1:24 \fq llond sach \ft tua deg cilogram\f*
\f + \fr 2:27 \fq dyn oedd yn proffwydo \ft Hebraeg, “dyn Duw”\f*
\f + \fr 3:13 \ft gw. 1 Samuel 2:27-36\f*
\f + \fr 3:20 \fq Dan … Beersheba \ft Roedd Dan wrth droed Mynydd Hermon yn y gogledd ar y llwybr masnach i Damascus. Roedd Beersheba 23 milltir i'r de-orllewin o Hebron ar y prif lwybr masnach i'r Aifft.\f*
\f + \fr 4:1 \fq Ebeneser … Affec \ft Roedd Ebeneser tua 2 filltir i'r dwyrain o Affec.\f*
\f + \fr 4:12 \fq a chyrraedd … diwrnod \ft Pellter o 18 milltir.\f*
\f + \fr 4:21,22 \fq Ichabod \ft Ystyr Ichabod ydy “Ble mae'r ysblander?”\f*
\f + \fr 5:6 \fq chwyddau cas \ft Mae'n bosib mai'r Pla Du oedd hwn.\f*
\f + \fr 5:8 \fq Gath \ft Tua 12 milltir i'r de-ddwyrain o Ashdod.\f*
\f + \fr 5:10 \fq Ecron \ft Tua 12 milltir i'r gogledd-ddwyrain o Ashdod (eu tref agosaf at diriogaeth Israel)\f*
\f + \fr 6:9 \fq Beth-shemesh \ft Tua 14 milltir i'r gorllewin o Jerwsalem.\f*
\f + \fr 6:13 \fq cynhaeaf gwenith \ft tua Mai i Mehefin.\f*
\f + \fr 6:19 \fq saith deg \ft Dyna sydd yn rhai llawysgrifau Hebraeg, ond mae'r mwyafrif yn dweud 50,070\f*
\f + \fr 8:2 \fq Beersheba \ft Hanner can milltir i'r de o Jerwsalem\f*
\f + \fr 9:6 \fq ddyn sy'n proffwydo \ft Hebraeg, “dyn Duw”\f*
\f + \fr 9:8 \fq darn arian bach \ft Hebraeg, “Chwarter sicl” (dim mwy na 3 gram).\f*
\f + \fr 9:24 \fq darn uchaf y goes \ft Dyma'r darn sbesial oedd i fod i'r offeiriaid – gw. Lefiticus 10:14-15\f*
\f + \fr 10:3 \fq derwen Tabor \ft Mae'n bosib mai dyma lle roedd Debora, morwyn Rebeca, wedi ei chladdu (Genesis 35:8).\f*
\f + \fr 11:1 \fq Jabesh yn Gilead \ft Tref oedd i'r dwyrain o'r Afon Iorddonen, tua 20 milltir i'r de o Lyn Galilea. gw. hefyd Barnwyr 21\f*
\f + \fr 11:11 \fq y noson honno \ft Hebraeg, “y diwrnod wedyn”. Roedd diwrnod newydd yn dechrau pan oedd yr haul yn machlud, a sylwer fod yr ymosodiad wedi digwydd cyn iddi wawrio.\f*
\f + \fr 12:17 \fq y tymor sych \ft Hebraeg, “amser y cynhaeaf gwenith”, ddechrau'r haf – tua Mai i Mehefin.\f*
\f + \fr 13:1 \fq Does neb yn siŵr \ft Mae'r rhifau yn yr Hebraeg yn gwneud hon yn un o'r adnodau mwyaf aneglur sydd. Mae cyfieithiadau wedi ceisio datrys y broblem mewn nifer fawr o wahanol ffyrdd.\f*
\f + \fr 13:2 \fq Michmas \ft Tref tua 7 milltir i'r gogledd o Jerwsalem.\f*
\f + \fr 13:3 \fq Geba \ft Roedd Geba rhwng Gibea a Michmas.\f*
\f + \fr 13:3 \fq corn hwrdd \ft Hebraeg, “shoffar”\f*
\f + \fr 13:5 \fq tair mil \ft Rhai hen gyfieithiadau; Hebraeg, “tri deg mil”.\f*
\f + \fr 13:5 \fq Beth-afen \ft Roedd y Beth-afen yma lai na milltir i ffwrdd o Michmas, rhwng Michmas a Geba.\f*
\f + \fr 13:17 \fq Offra \ft 4 milltir i'r gogledd-ddwyrain o Bethel.\f*
\f + \fr 13:18 \fq Beth-choron \ft 10 milltir i'r gorllewin o Michmas\f*
\f + \fr 14:27 \fq roedd wedi ei adfywio'n llwyr \ft Hebraeg, “goleuodd ei lygaid”\f*
\f + \fr 14:31 \fq Aialon \ft Roedd Aialon bron 20 milltir i'r gorllewin o Michmas.\f*
\f + \fr 14:32 \fq y gwaed a'r cwbl \ft Doedd pobl Israel ddim i fod i fwyta cig gyda gwaed ynddo (gw. Genesis 9:4; Lefiticus 17:11; Deuteronomium 12:23).\f*
\f + \fr 14:41 \ft gan ddilyn y cyfieithiad Groeg – yr LXX (mae'n ymddangos fod rhai geiriau ar goll yn y testun Hebraeg).\f*
\f + \fr 14:49-51 \fq Ishfi \ft Roedd hefyd yn cael ei alw yn Eshbaal (gw. 1 Cronicl 8:33; 9:39) ac Ish-bosheth (gw. 2 Samuel 2:8-13; 3:8-15; 4:5-12).\f*
\f + \fr 15:6 \fq Buoch … Aifft \ft Roedd tad-yng-nghyfraith Moses yn un o'r Ceneaid. gw. Numeri 10:29-32; Barnwyr 1:16\f*
\f + \fr 15:12 \fq Carmel \ft Nid Mynydd Carmel, ond tref fach oedd tua 25 milltir i'r de o Jerwsalem\f*
\f + \fr 16:16 \fq telyn \ft Nid telyn fel y gwyddom ni amdani oedd yr offeryn yma, ond telyn fach hirsgwar oedd yn cael ei dal gan y llaw chwith yn erbyn y frest.\f*
\f + \fr 17:1 \fq Socho ac Aseca \ft Roedd Socho ar diriogaeth pobl Israel, ac Aseca yn yr ardal oedd y Philistiaid yn ei rheoli. Tua 18 milltir i'r de-orllewin o Jerwsalem.\f*
\f + \fr 17:17 \fq sachaid \ft Hebraeg, \+tl Effa\+tl*, sef tua 10 cilogram\f*
\f + \fr 17:55 \fq Dw i wir \ft Hebraeg, “mor sicr â dy fod ti'n fyw”\f*
\f + \fr 18:25 \fq blaengrwyn … Philistiaid \ft Doedd y Philistiaid ddim yn ymarfer y ddefod o enwaedu (sef torri'r blaengroen i ffwrdd).\f*
\f + \fr 20:3 \fq does dim amheuaeth am y peth \ft Hebraeg, “mor sicr â bod yr \+nd ARGLWYDD\+nd* yn fyw, a dy fod tithau'n fyw,”\f*
\f + \fr 20:5 \fq Ŵyl y lleuad newydd \ft Diwrnod cyntaf y mis, pan oedd pobl Israel yn aberthu i'r \+nd ARGLWYDD\+nd* ac yn cael pryd o fwyd i ddathlu – gw. Numeri 28:11-15\f*
\f + \fr 20:30 \fq bastard dwl \ft Hebraeg, “mab i wraig sy'n butain wrthryfelgar.”\f*
\f + \fr 21:1 \fq Nob \ft Rhyw ddwy filltir i'r gogledd o Jerwsalem.\f*
\f + \fr 21:1 \ft Roedd Achimelech yn fab i Achitwf, ac yn or-ŵyr i Eli; roedd hefyd yn frawd i Achïa oedd yn gaplan i Saul (gw. 1 Samuel 14:2,3)\f*
\f + \fr 21:4 \fq gyda merched neithiwr \ft Doedd pobl ddim yn gallu cymryd rhan yn yr addoliad neu fwyta mewn gwledd grefyddol y diwrnod ar ôl iddyn nhw gael rhyw (gw. Exodus 19:15; Lefiticus 15:18).\f*
\f + \fr 21:10 \fq Gath \ft un o drefi y Philistiaid.\f*
\f + \fr 22:1 \ft Rhyw ddeuddeg milltir i'r de-orllewin o Bethlehem.\f*
\f + \fr 22:11-23 \ft Roedd beth ddigwyddodd yn yr hanes yma yn cyflawni beth wnaeth y proffwyd ei ddweud wrth Eli yn 1 Samuel 2:31-33; gw. hefyd 1 Brenhinoedd 2:26-27.\f*
\f + \fr 23:1 \fq Ceila \ft Tref rhyw dair milltir i'r de o Adwlam\f*
\f + \fr 23:14 \fq Siff \ft Tua un deg tair milltir i'r de-ddwyrain o Ceila.\f*
\f + \fr 23:19 \fq Jeshimon \ft Lle yn yr anialwch wrth ymyl ffin ddeheuol Jwda.\f*
\f + \fr 23:24 \fq Maon \ft Tua pedair milltir a hanner i'r de o Siff.\f*
\f + \fr 23:29 \fq En-gedi \ft Gwerddon ar lan y Môr Marw, tua un deg wyth milltir i'r de-ddwyrain o Hebron, a heb fod yn bell o Masada.\f*
\f + \fr 25:1 \fq Maon \ft Felly'r LXX. Hebraeg, \+tl Paran\+tl*. Mae nifer o gyfieithiadau yn dilyn yr LXX yma ar sail yr hanes sy'n dilyn. Er, roedd Paran yn bell iawn i'r de, ac felly'n le delfrydol i guddio oddi wrth Saul. Roedd pobl Israel wedi treulio amser yno ar ôl gadael Sinai adeg yr Exodus (Numeri 10:12).\f*
\f + \fr 25:2,3 \fq Carmel \ft Ychydig dros filltir i'r gogledd o Maon yn anialwch de Jwda.\f*
\f + \fr 25:3 \fq Nabal \ft sef, "ffŵl". gw. 25:25\f*
\f + \fr 25:22 \fq o'i ddynion \ft Hebraeg, “un sy'n piso ar bared”\f*
\f + \fr 25:26 \fq heb unrhyw amheuaeth \ft Hebraeg, “mor sicr â bod yr \+nd ARGLWYDD\+nd* yn fyw, a dy fod tithau'n fyw,”\f*
\f + \fr 25:34 \fq Yn wir i ti \ft Hebraeg, “Mor sicr â bod yr \+nd ARGLWYDD\+nd*, Duw Israel, yn fyw.”\f*
\f + \fr 25:34 \fq dyn \ft Hebraeg, “un sy'n piso ar bared”\f*
\f + \fr 26:6 \fq Serwia \ft Roedd Serwia yn chwaer i Dafydd (gw. 1 Cronicl 2:16), felly roedd Abishai yn nai iddo.\f*
\f + \fr 27:6 \fq Siclag \ft Roedd Siclag rhyw un deg pum milltir i'r de-ddwyrain o Gasa.\f*
\f + \fr 28:4 \fq Shwnem \ft Roedd Shwnem ychydig dros 3 milltir i'r gogledd o Jesreel\f*
\f + \fr 28:4 \fq Gilboa \ft Y gadwyn o fryniau ar ochr ddeheuol Dyffryn Jesreel.\f*
\f + \fr 28:7 \fq En-dor \ft Tua chwe milltir i'r gogledd o Gilboa, yr ochr arall i wersyll y Philistiaid yn Shwnem.\f*
\f + \fr 30:9 \fq Wadi Besor \ft Rhyw 15 milltir i'r de o Siclag.\f*
\f + \fr 30:14 \ft Enw arall ar y Philistiaid, oedd yn dod o Creta yn wreiddiol.\f*
\f + \fr 31:11-13 \fq Pan glywodd … wythnos \ft Mae'n siŵr fod pobl Jabesh yn Gilead yn cofio'r gymwynas wnaeth Saul â nhw, yn eu hachub rhag yr Ammoniaid (gw. 1 Samuel 11)\f*
\f + \fr 1:18 \fq Sgrôl Iashar \ft sef "Sgrôl y Cyfiawn". Casgliad o gerddi rhyfel falle.\f*
\f + \fr 1:20 \fq Gath … Ashcelon \ft Dwy o brif drefi'r Philistiaid\f*
\f + \fr 1:26 \fq dy gariad \ft Mae testunau hynafol o'r Dwyrain Canol yn sôn am frenhinoedd oedd mewn cynghrair gwleidyddol â'i gilydd yn ‛caru‛ ei gilydd – gw. hefyd 1 Brenhinoedd 5:1\f*
\f + \fr 2:1 \fq Hebron \ft 19 milltir i'r de-orllewin o Jerwsalem. Y dref uchaf yn Israel – 3,000 o droedfeddi uwch lefel y môr. Ciriath-arba oedd enw'r dre ar un adeg (gw. Genesis 23:2; 35:27; Josua 15:54)\f*
\f + \fr 2:2 \fq Jesreel \ft Nid y dref yn Nyffryn Jesreel yn y gogledd oedd hon, ond tref ym mryniau Jwda, heb fod yn bell o Carmel (gw. Josua 15:55-56).\f*
\f + \fr 2:8 \fq mab Ner \ft Roedd Abner yn gefnder i Saul (gw. 1 Samuel 14:50).\f*
\f + \fr 2:8 \fq Machanaîm \ft Tref bwysig i'r dwyrain o'r Afon Iorddonen\f*
\f + \fr 2:12 \fq Gibeon \ft Chwe milltir i'r gogledd o Jerwsalem.\f*
\f + \fr 2:13 \fq mab Serwia \ft Chwaer Dafydd oedd Serwia, felly roedd Joab yn nai i Dafydd (gw. 1 Cronicl 2:12-17, a'r troednodyn yn 2 Samuel 17:25).\f*
\f + \fr 2:18 \fq Serwia \ft Chwaer Dafydd – gw. 1 Cronicl 2:16\f*
\f + \fr 2:28 \fq corn hwrdd \ft Hebraeg, “shoffar”\f*
\f + \fr 3:3 \fq Geshwr \ft Teyrnas fechan yn Syria, i'r gogledd-ddwyrain o Lyn Galilea.\f*
\f + \fr 3:7 \fq bartner \ft Mae'r gair Hebraeg yn air am feistres neu bartner cyfreithlon oedd ddim yn wraig i ddyn yn ystyr lawnaf y gair.\f*
\f + \fr 3:10 \fq Dan … Beersheba \ft Roedd Dan wrth droed Mynydd Hermon yn y gogledd ar y llwybr masnach i Damascus. Roedd Beersheba 23 milltir i'r de-orllewin o Hebron ar y prif lwybr masnach i'r Aifft.\f*
\f + \fr 3:16 \fq Bachwrîm \ft Roedd Bachwrîm ar y ffordd rhwng Jericho a Jerwsalem, ar dir llwyth Benjamin.\f*
\f + \fr 3:19 \fq pobl Benjamin \ft Y llwyth roedd Saul ei hun yn perthyn iddo.\f*
\f + \fr 3:29 \fq ar faglau \ft Neu, \fqa ar droellen \ft – sef yn trin gwlân (oedd yn cael ei ystyried yn waith merch).\f*
\f + \fr 3:39 \fq Serwia \ft Chwaer Dafydd – gw. 1 Cronicl 2:16\f*
\f + \fr 4:2 \fq Beëroth \ft Tref ryw 9 milltir i'r gogledd o Jerwsalem.\f*
\f + \fr 5:2 \fq ofalu am \ft Hebraeg, “bugeilio”\f*
\f + \fr 5:8 \fq Dydy'r dall … i'r tŷ \ft Falle fod yma gyfeiriad at Lefiticus 21:17-23\f*
\f + \fr 5:13 \fq gariadon \ft Mae'r gair Hebraeg yn air am feistres neu bartner cyfreithlon oedd ddim yn wraig i ddyn yn ystyr lawnaf y gair.\f*
\f + \fr 5:17 \fq i'r gaer \ft sef Adwlam mae'n debyg – 1 Samuel 22:1; 2 Samuel 23:14\f*
\f + \fr 5:18 \fq Reffaïm \ft Dyffryn oedd ryw 3 milltir i'r de-orllewin o Jerwsalem.\f*
\f + \fr 5:20 \fq Baal-peratsîm \ft sef “y meistr sy'n byrstio allan”.\f*
\f + \fr 6:15 \fq corn hwrdd \ft Hebraeg, “shoffar”\f*
\f + \fr 7:7 \fq ofalu am \ft Hebraeg, “bugeilio”\f*
\f + \fr 8:9 \fq Chamath \ft Dinas bwysig ar yr afon Orontes, tua 120 milltir i'r gogledd o Damascus.\f*
\f + \fr 8:13 \fq Edom \ft Hebraeg, “Aram” (sef Syria) – ond gw. 2 Cronicl 18:12, hefyd 2 Brenhinoedd 14:7\f*
\f + \fr 8:16 \fq mab Serwia \ft Chwaer Dafydd oedd Serwia, felly roedd Joab yn nai i Dafydd (gw. 1 Cronicl 2:12-17, a'r troednodyn yn 2 Samuel 17:25).\f*
\f + \fr 8:18 \ft Hebraeg, Cerethiaid, sy'n enw arall ar y Cretiaid.\f*
\f + \fr 10:2 \fq Nachash \ft Roedd y brenin Nachash wedi bod yn elyn i Saul, a falle fod ei gyfeillgarwch â Dafydd yn mynd yn ôl i'r cyfnod pan oedd Saul yn ceisio dal Dafydd i'w ladd.\f*
\f + \fr 10:6 \fq Maacha \ft Teyrnas fach rhwng Gilead yn y de a Mynydd Hermon yn y gogledd (gw. 1 Cronicl 19:6)\f*
\f + \fr 10:6 \fq Beth-rechob a Soba \ft dwy dref i'r gogledd o Fynydd Hermon; \fq Maacha \ft Teyrnas Syriaidd fechan i'r dwyrain o'r Afon Iorddonen; \fq Tob \ft Tref oedd ddeuddeg milltir i'r de-ddwyrain o Lyn Galilea.\f*
\f + \fr 11:1 \fq Rabba \ft Prifddinas yr Ammoniaid (yn yr ardal lle mae Amman heddiw, sef prifddinas Gwlad yr Iorddonen).\f*
\f + \fr 11:3 \fq Wreia yr Hethiad \ft Roedd Wreia yn un o'r ‛Tri deg‛ (milwyr gorau Dafydd) – gw. 2 Samuel 23:39\f*
\f + \fr 11:8 \fq ymlacio \ft Hebraeg, “golchi dy draed”. Gall fod ystyr dwbl i'r Hebraeg, gan fod traed yn cael ei ddefnyddio fel mwythair am yr organau rhywiol.\f*
\f + \fr 11:11 \fq ar fy llw \ft Hebraeg, “mor sicr â dy fod ti'n fyw”\f*
\f + \fr 11:21 \fq Gideon \ft Hebraeg, \+tl Jerwbbesheth\+tl* – gw. Barnwyr 6:32.\f*
\f + \fr 13:3 \fq Shamma \ft Hebraeg, \+tl Shimea\+tl* – ffurf arall ar yr un enw (gw. 1 Samuel 16:9; 17:13)\f*
\f + \fr 13:13 \ft Doedd priodas o'r fath ddim yn dderbyniol yn ôl y Gyfraith (Lefiticus 18:9,11; 20:17), er fod enghreifftiau yn gynharach yn hanes Israel (Genesis 20:12)\f*
\f + \fr 13:23 \fq Baal-chatsor \ft Tua 15 milltir i'r gogledd o Jerwsalem\f*
\f + \fr 13:27 \fq A dyma … i frenin \ft Fel rhai llawysgrifau.\f*
\f + \fr 13:32 \fq Shamma \ft Hebraeg, \+tl Shimea\+tl* – ffurf arall ar yr un enw (gw. 1 Samuel 16:9; 17:13)\f*
\f + \fr 13:37 \fq Amnon \ft Amnon oedd mab hynaf Dafydd, a'r un fyddai wedi ei olynu fel brenin.\f*
\f + \fr 13:37,38 \fq Talmai \ft Taid Absalom, sef tad ei fam. (gw. 3:3).\f*
\f + \fr 14:2 \fq Tecoa \ft Pentref oedd rhyw ddeuddeg milltir i'r de-ddwyrain o Jerwsalem\f*
\f + \fr 15:7 \fq pedair blynedd \ft Hebraeg, “pedwar deg o flynyddoedd”.\f*
\f + \fr 15:10 \fq corn hwrdd \ft Hebraeg, “shoffar”\f*
\f + \fr 15:16 \fq gariadon \ft Mae'r gair Hebraeg yn air am feistres neu bartner cyfreithlon oedd ddim yn wraig i ddyn yn ystyr lawnaf y gair.\f*
\f + \fr 15:18 \ft Hebraeg, Cerethiaid, sy'n enw arall ar y Cretiaid.\f*
\f + \fr 15:32 \fq Arciad \ft Roedd yr Arciaid yn perthyn i lwyth Benjamin (gw. Josua 16:2).\f*
\f + \fr 16:5 \fq Bachwrîm \ft Roedd Bachwrîm ar y ffordd rhwng Jericho a Jerwsalem, ar dir llwyth Benjamin.\f*
\f + \fr 16:21 \fq partneriaid \ft Mae'r gair Hebraeg yn air am feistres neu bartner cyfreithlon oedd ddim yn wraig i ddyn yn ystyr lawnaf y gair.\f*
\f + \fr 17:11 \fq Dan … Beersheba \ft Roedd Dan wrth droed Mynydd Hermon yn y gogledd ar y llwybr masnach i Damascus. Roedd Beersheba 23 milltir i'r de-orllewin o Hebron ar y prif lwybr masnach i'r Aifft.\f*
\f + \fr 17:14 \ft Tref bwysig i'r dwyrain o'r Afon Iorddonen. Hon oedd canolfan Ish-bosheth pan gafodd ei wneud yn frenin ar ôl ei dad Saul (2 Samuel 2:8-10)\f*
\f + \fr 17:17 \fq En-rogel \ft sef, Ffynnon y Pannwr\f*
\f + \fr 17:25 \ft Fel rhai llawysgrifau Groeg (gw. hefyd 1 Cronicl 2:17); Hebraeg, “Israeliad.”\f*
\f + \fr 17:25 \fq Amasa … Serwia, mam Joab \ft Roedd Abigail a Serwia (mam Joab) yn chwiorydd, a Dafydd yn hanner brawd iddyn nhw (yr un fam, ond tad gwahanol). Felly roedd Amasa yn nai i Dafydd (gw. 1 Cronicl 2:12-17).\f*
\f + \fr 17:27 \fq Shobi fab Nachash \ft Mae'n bosib mai Dafydd wnaeth ei benodi yn frenin yn lle ei frawd Chanŵn ar ôl concro Rabba – 2 Samuel 10:1-3, 12:26-31\f*
\f + \fr 18:11 \fq medal \ft Hebraeg, “belt”, sef gwregys i arwisgo milwr am wneud rhywbeth arwrol.\f*
\f + \fr 18:16 \fq corn hwrdd \ft Hebraeg, “shoffar”\f*
\f + \fr 18:18 \fq ddim mab … \ft Yn ôl 14:27 roedd gan Absalom dri mab, ond falle eu bod nhw wedi marw erbyn hyn.\f*
\f + \fr 18:21 \fq Affrica\ft Hebraeg, \+tl Cwsh\+tl*. Yr ardal i'r de o wlad yr Aifft, sef Gogledd Swdan heddiw.\f*
\f + \fr 19:5 \fq gariadon \ft Mae'r gair Hebraeg yn air am feistres neu bartner cyfreithlon oedd ddim yn wraig i ddyn yn ystyr lawnaf y gair.\f*
\f + \fr 19:16 \fq Bachwrîm \ft Roedd Bachwrîm ar y ffordd rhwng Jericho a Jerwsalem, ar dir llwyth Benjamin.\f*
\f + \fr 19:19 \ft gw. 2 Samuel 16:5-13\f*
\f + \fr 19:37 \fq Cimham \ft Mab Barsilai falle. Mae rhai llawysgrifau yn ychwanegu'r geiriau \fqa fy mab \ft yma.\f*
\f + \fr 20:1 \fq corn hwrdd \ft Hebraeg, “shoffar”\f*
\f + \fr 20:3 \fq cariad \ft Mae'r gair Hebraeg yn air am feistres neu bartner cyfreithlon oedd ddim yn wraig i ddyn yn ystyr lawnaf y gair.\f*
\f + \fr 20:7 \ft Hebraeg, Cerethiaid, sy'n enw arall ar y Cretiaid.\f*
\f + \fr 20:8 \fq Gibeon \ft Tua 6 milltir i'r gogledd o Jerwsalem\f*
\f + \fr 20:14 \fq Abel-beth-maacha \ft Tref gaerog amddiffynnol heb fod yn bell o Dan yng ngogledd y wlad (tua 25 milltir i'r gogledd o Lyn Galilea).\f*
\f + \fr 20:22 \fq corn hwrdd \ft Hebraeg, “shoffar”\f*
\f + \fr 20:23 \ft Hebraeg, Cerethiaid, sy'n enw arall ar y Cretiaid.\f*
\f + \fr 21:2 \fq Doedd pobl Gibeon … heddychlon â nhw \ft gw. Josua 9:22-27\f*
\f + \fr 21:8 \fq Merab \ft "Merab" sydd mewn dwy lawysgrif Hebraeg a rhai llawysgrifau o'r LXX. "Michal" sydd yn y mwyafrif o'r llawysgrifau, sef merch Saul oedd yn un o wragedd Dafydd, ond gafodd hi ddim plant (gw. 2 Samuel 6:23). gw. hefyd 1 Samuel 18:19.\f*
\f + \fr 21:10-11 \fq partner \ft Mae'r gair Hebraeg yn air am feistres neu bartner cyfreithlon oedd ddim yn wraig i ddyn yn ystyr lawnaf y gair.\f*
\f + \fr 21:10 \fq drwy gydol … y glaw ddod \ft Cyfnod o tua chwe mis, o ddiwedd mis Mawrth i ddiwedd mis Medi.\f*
\f + \fr 21:17 \fq Abishai \ft nai Dafydd, a brawd Joab.\f*
\f + \fr 21:19 \fq brawd \ft Hebraeg yma heb ‛brawd‛. Ond gw. 1 Cronicl 20:5\f*
\f + \fr 21:21 \fq Shamma \ft Hebraeg, \+tl Shimea\+tl* – ffurf arall ar yr un enw (gw. 1 Samuel 16:9; 17:13)\f*
\f + \fr 23:8 \ft fel 1 Cronicl 11:11; Hebraeg\+tl Iosheb-bashebeth.\+tl* LXX \+tl Jeshbaal.\+tl*\f*
\f + \fr 23:13 \ft Rhyw ddeuddeg milltir i'r de-orllewin o Bethlehem.\f*
\f + \fr 23:13 \fq Reffaïm \ft Dyffryn oedd ryw 3 milltir i'r de-orllewin o Jerwsalem.\f*
\f + \fr 23:20 \fq Cabseël \ft Ar ffin ddeheuol Jwda, heb fod yn bell o Edom. gw. Josua 15:21\f*
\f + \fr 23:35 \fq Carmel \ft Pentref tua naw milltir i'r de o Hebron (nid y Carmel yng ngogledd Israel)\f*
\f + \fr 24:2 \fq Dan … Beersheba \ft Roedd Dan wrth droed Mynydd Hermon yn y gogledd ar y llwybr masnach i Damascus. Roedd Beersheba 23 milltir i'r de-orllewin o Hebron ar y prif lwybr masnach i'r Aifft.\f*
\f + \fr 24:17 \fq bobl ddiniwed \ft Hebraeg, “defaid”\f*
\f + \fr 1:3,4 \fq Shwnem \ft Tref yng ngogledd Israel, heb fod yn bell o ddyffryn Jesreel.\f*
\f + \fr 1:6 \fq Absalom \ft Gan fod Absalom wedi marw, Adoneia bellach oedd yr hynaf o feibion Dafydd oedd yn dal yn fyw.\f*
\f + \fr 1:9 \fq En-rogel \ft sef, Ffynnon y Pannwr\f*
\f + \fr 1:34 \fq corn hwrdd \ft Hebraeg, “shoffar”\f*
\f + \fr 2:5 \fq Abner fab Ner \ft – gw. 2 Samuel 3:27; \fq Amasa fab Jether \ft – gw. 2 Samuel 20:10\f*
\f + \fr 2:11 \fq Jerwsalem \ft Hebraeg, “dinas Dafydd”.\f*
\f + \fr 3:1 \fq y Pharo \ft Siamwn falle (oedd yn teyrnasu o tua 976 i 974 \+sc CC\+sc*). Mae'n enghraifft prin o ferch i'r Pharo yn cael priodi rhywun oedd ddim yn Eifftiwr.\f*
\f + \fr 4:25 \fq Dan … Beersheba \ft Roedd Dan wrth droed Mynydd Hermon yn y gogledd ar y llwybr masnach i Damascus. Roedd Beersheba 23 milltir i'r de-orllewin o Hebron ar y prif lwybr masnach i'r Aifft.\f*
\f + \fr 6:1 \fq Mis Sif \ft Ail fis y calendr Hebreig, o tua canol Ebrill i ganol Mai.\f*
\f + \fr 6:38 \fq wythfed mis \ft Bwl, wythfed mis y calendr Hebreig, o tua canol Hydref i ganol Tachwedd.\f*
\f + \fr 7:2 \fq tair \ft Hebraeg, “pedair” (ond gw. adn.3)\f*
\f + \fr 7:8 \fq Pharo \ft Siamwn falle (oedd yn teyrnasu o tua 976 i 974 \+sc CC\+sc*)\f*
\f + \fr 8:2 \fq seithfed mis \ft Ethanim, seithfed mis y calendr Hebreig, o tua canol Medi i ganol Hydref.\f*
\f + \fr 8:9 \fq Sinai \ft Hebraeg, “Horeb”, sef enw arall ar Fynydd Sinai\f*
\f + \fr 9:16 \fq i'w ferch, gwraig Solomon \ft Roedd y Pharo (Siamwn falle, oedd yn teyrnasu o tua 976 i 974 \+sc CC\+sc*) wedi rhoi ei ferch yn wraig i'r brenin Solomon. Mae'n enghraifft prin o ferch i'r Pharo yn cael priodi rhywun oedd ddim yn Eifftiwr.\f*
\f + \fr 9:26 \fq Môr Coch \ft Hebraeg, “Môr y Brwyn”\f*
\f + \fr 10:14 \fq dau ddeg pum tunell \ft Hebraeg, ‛chwe chant chwe deg chwech talent‛.\f*
\f + \fr 10:17 \fq dau cilogram \ft Hebraeg, “tri mina”.\f*
\f + \fr 10:22 \fq llongau masnach mawr \ft Hebraeg, “Llongau Tarshish”, sef porthladd yn Sbaen.\f*
\f + \fr 10:22 \fq peunod \ft neu \fqa babŵns.\f*
\f + \fr 10:28,29 \fq Aifft a Cwe \ft neu, \fqa Mwsri a Cwe\ft . Roedd Mwsri a Cwe yn Cilicia, yr ardal sy'n cael eu nabod fel De-ddwyrain Twrci heddiw.\f*
\f + \fr 11:3 \fq cariadon \ft Mae'r gair Hebraeg yn air am feistres neu bartner cyfreithlon oedd ddim yn wraig i ddyn yn ystyr lawnaf y gair.\f*
\f + \fr 11:5 \fq Milcom \ft Un o dduwiau Ammon. Enw arall arno oedd Molech – 2 Brenhinoedd 23:10; Jeremeia 32:35\f*
\f + 12:10 \fq Mae … dad \ft Hebraeg “Mae fy mys bach i yn dewach na chlun fy nhad.”\f*
\f + \fr 12:20 \fq Israel … Jwda \ft O hyn ymlaen mae "Israel" yn cyfeirio at deyrnas y gogledd. "Jwda" oedd yr enw ar deyrnas y de.\f*
\f + \fr 12:22 \fq y proffwyd \ft Hebraeg, “dyn Duw”\f*
\f + \fr 13:1 \fq broffwyd \ft Hebraeg, “dyn Duw”\f*
\f + \fr 14:10 \fq dyn \ft Hebraeg, “un sy'n piso ar bared”\f*
\f + \fr 15:18 \fq Ben-hadad \ft Ben-hadad I, brenin Syria rhwng 885 \+sc CC\+sc* a 865 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 16:11 \fq un dyn na bachgen \ft Hebraeg, “un sy'n piso ar bared”\f*
\f + \fr 17:9 \fq Sareffath \ft Tref ar arfordir Môr y Canoldir, tua 10 milltir i'r de o Sidon.\f*
\f + \fr 17:24 \fq broffwyd \ft Hebraeg, “dyn Duw”\f*
\f + \fr 18:32 \fq eithaf dwfn \ft Hebraeg, “digon dwfn i ddal dau fesur o had”\f*
\f + \fr 19:8 \fq Sinai \ft Hebraeg, “Horeb”, sef enw arall ar Fynydd Sinai\f*
\f + \fr 19:12 \fq distawrwydd llwyr \ft neu \fqa awel ysgafn \ft neu \fqa llais tawel yn sibrwd.\f*
\f + \fr 20:32 \fq brawd \ft Roedd y gair ‛brawd‛ yn air cyffredin mewn cytundebau rhwng gwledydd yn y cyfnod yma,\f*
\f + \fr 20:37 \fq “Taro fi!” … a'i anafu \ft Mae'n debyg fod y proffwyd eisiau cymryd arno ei fod yn filwr wedi ei anafu – gw. adn.39-40\f*
\f + \fr 21:21 \fq dyn a bachgen \ft Hebraeg, “un sy'n piso ar bared”\f*
\f + \fr 22:48 \fq llongau masnach mawr \ft Hebraeg, “Llongau Tarshish”, sef porthladd yn Sbaen.\f*
\f + \fr 1:2 \fq Ecron \ft Un o bum tref y Philistiaid (gw. 1 Samuel 6:17), oedd tua 40 milltir i'r de-orllewin o Samaria.\f*
\f + \fr 2:2 \ft Taith o ryw 8 milltir.\f*
\f + \fr 2:4 \ft Taith o ryw 12 milltir i'r de-ddwyrain o Bethel.\f*
\f + \fr 2:6 \ft Taith o tua 3 milltir i'r dwyrain o Jericho.\f*
\f + \fr 2:9 \fq siâr ddwbl \ft Roedd Eliseus yn gofyn am gael etifeddu rôl broffwydol ei feistr Elias, gw. Deuteronomium 21:16,17\f*
\f + \fr 2:12 \fq Ti oedd … Israel \ft Hebraeg, “Cerbyd a marchogion Israel!”\f*
\f + \fr 2:23 \fq Dos i ffwrdd \ft Hebraeg, “Dos i fyny”, a allai fod yn rheg bygythiol.\f*
\f + \fr 3:11 \fq helpu \ft Hebraeg, “tywallt dŵr dros ddwylo”\f*
\f + \fr 4:8 \fq Shwnem \ft Tref yn Israel, tua hanner ffordd rhwng Samaria a Mynydd Carmel. Roedd Shwnem tua 25 milltir i'r gogledd o Samaria.\f*
\f + \fr 4:25 \fq Ac i ffwrdd … i weld y proffwyd \ft Taith o tua 25 milltir.\f*
\f + \fr 6:13 \fq Dothan \ft Tua 10 milltir i'r gogledd o Samaria.\f*
\f + \fr 6:25 \fq powlen fach o dail colomennod \ft Does neb yn siŵr beth oedd hwn. Falle ei fod yn cael ei ddefnyddio fel tanwydd, neu'n enw cyffredin ar ryw lysieuyn neu hadau o ryw fath.\f*
\f + \fr 8:1 \fq Eliseus … yn fyw \ft gw. 4:8-37.\f*
\f + \fr 8:22 \fq Libna \ft Tref ar y ffin rhwng Philistia a Jwda, sy'n golygu fod Jehoram yn wynebu gwrthryfel o bob cyfeiriad.\f*
\f + \fr 9:8 \fq dyn a bachgen \ft Hebraeg, “un sy'n piso ar bared”\f*
\f + \fr 9:13 \fq corn hwrdd \ft Hebraeg, “shoffar”\f*
\f + \fr 9:14 \fq Hasael \ft brenin Syria 842–805 \+sc CC\+sc* gw. 1 Brenhinoedd 19:15\f*
\f + \fr 9:31 \fq Simri \ft Simri wnaeth ladd y brenin Ela a'i deulu, er mwyn gwneud ei hun yn frenin. Ond fuodd e ddim ond yn frenin am saith diwrnod (gw. 1 Brenhinoedd 16:8-20).\f*
\f + \fr 11:2 \fq un o … y deml \ft Hebraeg, “ystafell fewnol y gwlâu.” Gan fod Jehosheba yn wraig i offeiriad (2 Cronicl 22:11) byddai'n bosib iddi guddio ei nai yn un o ystafelloedd preifat yr offeiriaid yn y deml (gw. adn.3)\f*
\f + \fr 13:14 \fq Ti ydy … Israel \ft Hebraeg, “Cerbyd a marchogion Israel!” gw. 2 Brenhinoedd 2:12\f*
\f + \fr 13:24 \fq Ben-hadad \ft Ben-hadad III, brenin Syria o tua 796 \+sc CC\+sc* i 792 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 14:6 \ft Deuteronomium 24:16\f*
\f + \fr 14:21 \ft Hebraeg, “Asareia” – enw arall ar Wseia.\f*
\f + \fr 14:25 \ft Hebraeg, “Môr yr Araba”\f*
\f + \fr 15:1 \ft Hebraeg, “Asareia” – enw arall ar Wseia. (A'r un fath drwy'r bennod.)\f*
\f + \fr 15:12 \fq A dyna'n … digwydd \ft Y pedair cenhedlaeth ddilynodd Jehw fel brenhinoedd Israel oedd Jehoachas 814–798 \+sc CC\+sc*, Jehoas 798–782 \+sc CC\+sc*, Jeroboam II 782–753 \+sc CC\+sc* a Sechareia 753 \+sc CC\+sc* (am 6 mis).\f*
\f + \fr 15:19 \fq Tiglath-Pileser \ft Hebraeg, \+tl Pwl,\+tl* oedd yn llysenw ar Tiglath-Pileser, brenin Asyria o 745 i 727 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 16:7 \ft Hebraeg, “dy fab.” Ffordd o ddweud ei fod yn ymostwng i Tiglath-Pileser.\f*
\f + \fr 17:3 \fq Shalmaneser, brenin Asyria \ft Shalmaneser V oedd hwn, Mab Tiglath-Pileser III. Roedd yn frenin Asyria o 727 i 722 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 17:4 \ft Osorcon IV (730–715 \+sc CC\+sc*) o bosib.\f*
\f + \fr 17:5 \fq bron ddwy flynedd \ft Hebraeg, “tair blynedd”, sy'n cyfrif yn y ffordd Hebreig. Gall olygu dim ond rhan fach o'r flwyddyn gyntaf a rhan fach o'r drydedd flwyddyn.\f*
\f + \fr 17:6 \fq brenin Asyria \ft Sargon II, olynydd Shalmaneser, oedd brenin Asyria erbyn hyn. Buodd Shalmaneser farw ar ôl concro Samaria (722 \+sc CC\+sc*) ond cyn i'r bobl gael eu cymryd i ffwrdd yn gaethion (720 \+sc CC\+sc*). Roedd Sargon II yn teyrnasu ar Asyria o 721 i 705 \+sc CC\+sc*, ac mae llawysgrifau hynafol o Asyria yn dweud ei fod wedi caethgludo 27,290 o bobl.\f*
\f + \fr 18:2 \ft Hebraeg, \+tl Abi\+tl*, cf. 2 Cronicl 29:1\f*
\f + \fr 18:4 \fq Nechwshtan \ft gw. Numeri 21:8,9. Roedd \+tl Nechwshtan\+tl* yn llysenw oedd yn swnio'n debyg i'r geiriau Hebraeg am "neidr bres".\f*
\f + \fr 18:7 \fq brenin Asyria \ft Senacherib oedd hwn o bosib – brenin Asyria o 705 i 681 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 18:10 \fq bron ddwy flynedd \ft Hebraeg, “tair blynedd”, sy'n cyfrif yn y ffordd Hebreig. Gall olygu dim ond rhan fach o'r flwyddyn gyntaf a rhan fach o'r drydedd flwyddyn.\f*
\f + \fr 18:11 \fq brenin Asyria \ft Sargon II, olynydd Shalmaneser. Gw y nodyn yn 17:6.\f*
\f + \fr 19:9 \fq y brenin Tirhaca (oedd o dras Affricanaidd) \ft Roedd Tirhaca yn frenin ar yr Aifft o tua 690 i 664 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 19:37 \fq Ararat \ft yn Armenia ein dyddiau ni.\f*
\f + \fr 19:37 \fq Esar-chadon \ft Roedd yn teyrnasu ar Asyria o 681 i 669 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 23:16 \fq drwy ei broffwyd … rhyw Ŵyl \ft gw. 1 Brenhinoedd 13:1,2.\f*
\f + \fr 23:18 \fq y proffwyd … Samaria \ft gw. 1 Brenhinoedd 13:32.\f*
\f + \fr 23:31 \fq Jeremeia o Libna \ft Nid y proffwyd (gw. Jeremeia 1:1).\f*
\f + \fr 23:33 \fq Ribla \ft tref ar lan Afon Orontes yng ngogledd Libanus\f*
\f + \fr 24:1 \fq Nebwchadnesar \ft Roedd yn teyrnasu ar Babilon o 605 i 562 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 24:1 \fq am dair blynedd \ft 604–601 \+sc CC\+sc* mae'n debyg\f*
\f + \fr 24:10 \fq gwarchae \ft Pan oedd byddin yn ymosod ar ddinas roedd yn amgylchynu'r ddinas a'i thorri i ffwrdd fel bod neb yn gallu mynd i mewn nac allan.\f*
\f + \fr 24:12 \fq wyth mlynedd \ft Digwyddodd hyn i gyd yn 597 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 24:13 \fq rhybuddio \ft gw. 20:16-18.\f*
\f + \fr 24:18 \fq benodi'n frenin \ft Gan Nebwchadnesar (gw. Jeremeia 37:1).\f*
\f + \fr 24:18 \fq Jeremeia o Libna \ft Nid y proffwyd (gw. Jeremeia 1:1).\f*
\f + \fr 25:1 \fq degfed diwrnod … brenin \ft Yr union ddyddiad fyddai Ionawr 14, 588 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 25:3 \fq pedwerydd mis \ft Yr union ddyddiad fyddai Gorffennaf 18, 586 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 25:4 \fq Dyffryn Iorddonen \ft Hebraeg, “Araba”.\f*
\f + \fr 25:27 \fq Efil-merodach \ft Mab Nebwchadnesar oedd yn teyrnasu ar Babilon o 562 i 560 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 25:27 \fq deuddegfed mis \ft Adar, sef deuddegfed mis y calendr Hebreig, o tua canol Chwefror i ganol Mawrth.\f*
\f + \fr 1:17 \ft Dydy'r geiriau \fq Meibion Aram \ft ddim yn yr Hebraeg. Ond gw. Genesis 10:23\f*
\f + \fr 1:19 \ft Hebraeg, \+tl palag\+tl*\f*
\f + \fr 1:24 \fq Cangen … Sem \ft Dydy'r geiriau yma ddim yn yr Hebraeg\f*
\f + \fr 1:32 \fq partner \ft Mae'r gair Hebraeg yn air am feistres neu bartner cyfreithlon oedd ddim yn wraig i ddyn yn ystyr lawnaf y gair.\f*
\f + \fr 2:9 \fq Caleb \ft Hebraeg, “Celwbai”. Ond gw. adn.18\f*
\f + \fr 2:13 \fq Shamma \ft Hebraeg, \+tl Shimea\+tl* – ffurf arall ar yr un enw (gw. 1 Samuel 16:9; 17:13)\f*
\f + \fr 2:46 \fq partner \ft Mae'r gair Hebraeg yn air am feistres neu bartner cyfreithlon oedd ddim yn wraig i ddyn yn ystyr lawnaf y gair.\f*
\f + \fr 3:5 \fq Shamma \ft Hebraeg, \+tl Shimma\+tl* – ffurf arall ar yr un enw (gw. 1 Samuel 16:9; 17:13)\f*
\f + \fr 3:9 \fq bartneriaid \ft Mae'r gair Hebraeg yn air am feistres neu bartner cyfreithlon oedd ddim yn wraig i ddyn yn ystyr lawnaf y gair.\f*
\f + \fr 3:12 \ft Hebraeg, “Asareia” – enw arall ar Wseia.\f*
\f + \fr 3:15 \fq Shalwm \ft Enw arall ar Jehoachas mae'n debyg. (gw. 2 Brenhinoedd 23:30; Jeremeia 22:11)\f*
\f + \fr 3:16 \fq Jehoiachin \ft Hebraeg, Jechoneia, oedd yn enw arall ar Jehoiachin.\f*
\f + \fr 4:14 \fq Ge-charashîm \ft sef, Dyffryn y crefftwyr\f*
\f + \fr 6:28 \fq Joel \ft Mae'r enw ar goll yn yr Hebraeg.\f*
\f + \fr 7:14 \fq bartner \ft Mae'r gair Hebraeg yn air am feistres neu bartner cyfreithlon oedd ddim yn wraig i ddyn yn ystyr lawnaf y gair.\f*
\f + \fr 8:33 \fq Eshbaal \ft Enw arall ar Ish-bosheth gw. 2 Samuel 2:8.\f*
\f + \fr 8:34 \fq Merib-baal \ft enw arall ar Meffibosheth – gw. 2 Samuel 4:4.\f*
\f + \fr 9:39 \fq Eshbaal \ft Enw arall ar Ish-bosheth gw. 2 Samuel 2:8.\f*
\f + \fr 9:40 \fq Merib-baal \ft enw arall ar Meffibosheth – gw. 2 Samuel 4:4.\f*
\f + \fr 9:41 \fq ac Achas \ft ddim yn yr Hebraeg, ond gw. y Syrieg a'r Fwlgat, ac adn.36.\f*
\f + \fr 9:42 \fq Iada \ft fel rhai llawysgrifau Hebraeg, a'r LXX. Hebraeg, \+tl Iara\+tl*\f*
\f + \fr 11:2 \fq ofalu am \ft Hebraeg, “bugeilio”\f*
\f + \fr 14:9 \fq Reffaïm \ft Dyffryn oedd ryw 3 milltir i'r de-orllewin o Jerwsalem.\f*
\f + \fr 14:11 \fq Baal-peratsîm \ft sef “y meistr sy'n byrstio allan”.\f*
\f + \fr 15:28 \fq corn hwrdd \ft Hebraeg, “shoffar”\f*
\f + \fr 16:22 \fq fy mhobl sbesial \ft Hebraeg, “fy rhai eneiniog”.\f*
\f + \fr 18:15 \fq fab Serwia \ft Chwaer Dafydd oedd Serwia, felly roedd Joab yn nai i Dafydd (gw. 1 Cronicl 2:12-17, a'r troednodyn yn 2 Samuel 17:25).\f*
\f + \fr 20:7 \fq Shamma \ft Hebraeg, \+tl Shimea\+tl* – ffurf arall ar yr un enw (gw. 1 Samuel 16:9; 17:13)\f*
\f + \fr 21:17 \fq bobl ddiniwed \ft Hebraeg, “defaid”\f*
\f + \fr 25:3 \ft Pump enw sydd yn y rhestr. Mae un llawysgrif Hebraeg, a'r LXX yn ychwanegu'r enw \fqa Shimei \ft ar ôl \fqa Ishaia \ft (gw. adn.17).\f*
\f + \fr 25:9 \fq ei feibion ac aelodau o'i deulu – 12 \ft Mae'n debyg fod y rhif yma wedi ei adael allan o'r Hebraeg yn ddamweiniol (gw. gweddill y rhestr, sef adn.10-31). Hebddo 276 ydy'r cyfanswm, nid 288 fel mae adn.7 yn dweud.\f*
\f + \fr 25:11 \fq Itsri \ft Ffurf arall ar yr enw \fqa Tseri \ft (adn.3)\f*
\f + \fr 25:14 \fq Iesarela \ft Ffurf arall ar yr enw \fqa Asarela \ft (adn.2)\f*
\f + \fr 25:18 \ft Hebraeg, “Asarel” sy'n ffurf arall ar yr enw \fqa Wssiel \ft (gw. 1 Cronicl 25:4).\f*
\f + \fr 29:27 \fq Jerwsalem \ft Hebraeg, “dinas Dafydd”.\f*
\f + \fr 1:16 \fq Aifft a Cwe \ft neu, \fqa Mwsri a Cwe\ft . Roedd Mwsri a Cwe yn yr ardaloedd sy'n cael eu nabod fel De-ddwyrain Twrci heddiw.\f*
\f + \fr 3:2 \ft Byddai hyn tua Ebrill – Mai, 966 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 3:4 \ft Fel rhai llawysgrifau Groeg a Syrieg, sy'n dweud \+qt 20 cufydd\+qt* (sef tua 9 metr); Mae'r Hebraeg yn dweud \fqa 120 cufydd\ft , sydd dros 54 metr.\f*
\f + \fr 5:3 \fq seithfed mis \ft Ethanim, seithfed mis y calendr Hebreig, o tua canol Medi i ganol Hydref.\f*
\f + \fr 5:10 \fq Sinai \ft Hebraeg, “Horeb”, sef enw arall ar Fynydd Sinai\f*
\f + \fr 8:13 \fq Gŵyl y Cynhaeaf \ft Hebraeg, “Gŵyl yr Wythnosau”\f*
\f + \fr 9:21 \fq llongau masnach mawr \ft Hebraeg, “Llongau Tarshish”, sef porthladd yn Sbaen.\f*
\f + \fr 9:21 \fq peunod \ft neu \fqa babŵns.\f*
\f + 10:10 \fq Mae … dad \ft Hebraeg “Mae fy mys bach i yn dewach na chlun fy nhad.”\f*
\f + \fr 11:21 \fq o bartneriaid \ft Mae'r gair Hebraeg yn air am feistres neu bartner cyfreithlon oedd ddim yn wraig i ddyn yn ystyr lawnaf y gair.\f*
\f + \fr 12:3 \fq Affrica\ft Hebraeg, \+tl Cwsh\+tl*. Yr ardal i'r de o wlad yr Aifft, sef Gogledd Swdan heddiw.\f*
\f + \fr 13:5 \fq fydd hyn … newid \ft Hebraeg, “drwy ymrwymiad halen”. gw. hefyd Lefiticus 2:13 a Numeri 18:19.\f*
\f + \fr 15:14 \fq corn hwrdd \ft Hebraeg, “shoffar”\f*
\f + \fr 16:2 \fq Ben-hadad \ft Ben-hadad I, brenin Syria rhwng 885 \+sc CC\+sc* a 865 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 20:36 \fq llongau masnach mawr \ft Hebraeg, “Llongau Tarshish” – sef llongau allai deithio'n bell ar y môr mawr.\f*
\f + \fr 21:10 \fq Libna \ft Tref ar y ffin rhwng Philistia a Jwda, sy'n golygu fod Jehoram yn wynebu gwrthryfel o bob cyfeiriad.\f*
\f + \fr 21:17 \fq Ahaseia \ft Hebraeg, Jehoachas (enw arall arno)\f*
\f + \fr 22:2 \ft Hebraeg, pedwar deg dau. Ond gw. 2 Brenhinoedd 8:26 a rhai llawysgrifau Groeg a Syrieg\f*
\f + \fr 22:5 \fq Hasael \ft brenin Syria o 842 i 805 \+sc CC\+sc* gw. 1 Brenhinoedd 19:15\f*
\f + \fr 22:6 \fq Ahaseia \ft Mwyafrif y llawysgrifau Hebraeg, \fqa Asareia\ft . Rhai llawysgrifau Hebraeg, yr LXX a'r Syrieg, \fqa Ahareia \ft – gw. 2 Brenhinoedd 8:29\f*
\f + \fr 22:11 \ft Hebraeg, Jehoshabeath\f*
\f + \fr 25:4 \ft Deuteronomium 24:16\f*
\f + \fr 29:1 \ft Hebraeg, \+tl Abi\+tl*, cf. 2 Cronicl 29:1\f*
\f + \fr 33:19 \fq Negeseuon y Proffwydi \ft Felly'r Roeg. Hebraeg, \fqa Negeseuon Hosai\fqa* \f*
\f + \fr 36:11 \fq benodi'n frenin \ft Gan Nebwchadnesar (gw. Jeremeia 37:1).\f*
\f + \fr 36:22 \fq Lai na blwyddyn … frenin Persia \ft 538 \+sc CC\+sc* mae'n debyg. Roedd Cyrus wedi concro Babilon yn \ft 539 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 36:22 \fq Jeremeia \ft Proffwydodd Jeremeia y byddai pobl Israel yn cael eu rhyddhau o Babilon ar ôl saith deg mlynedd (gw. Jeremeia 25:11; 29:10).\f*
\f + \fr 1:1 \fq Lai na blwyddyn … frenin Persia \ft 538 \+sc CC\+sc* mae'n debyg. Roedd Cyrus wedi concro Babilon yn \ft 539 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 1:1 \fq Jeremeia \ft Proffwydodd Jeremeia y byddai pobl Israel yn cael eu rhyddhau o Babilon ar ôl saith deg mlynedd (gw. Jeremeia 25:11; 29:10).\f*
\f + \fr 1:7 \fq Nebwchadnesar \ft Nebwchadnesar II, oedd yn teyrnasu yn Babilon o 605 i 562 \+sc CC\+sc* Yn 586 \+sc CC\+sc* dinistriodd Jerwsalem a mynd â llawer o'r bobl yn gaeth i Babilon.\f*
\f + \fr 2:63 \fq llywodraethwr \ft Mae'r un teitl Persiaidd yn cael ei ddefnyddio am Nehemeia yn Nehemeia 8:9; 10:1\f*
\f + \fr 2:69 \fq 500 cilogram o aur.\ft Hebraeg, “61,000 drachma aur”\f*
\f + \fr 2:69 \fq 2,800 cilogram o arian. \ft Hebraeg, “mina arian”\f*
\f + \fr 3:1 \fq seithfed mis \ft Tishri (neu Ethanim), sef seithfed mis y calendr Hebreig, o tua canol Medi i ganol Hydref. Hwn oedd y mis pwysica yn grefyddol: gyda Gŵyl yr Utgyrn ar y diwrnod cyntaf (Lefiticus 23:23-25; Numeri 29:1-6), Dydd y Cymod ar y degfed (Lefiticus 16:29-31), a Gŵyl y Pebyll am wythnos o'r pymthegfed ymlaen (Lefiticus 23:39-43)\f*
\f + \fr 3:3 \fq y bobl leol \ft Pobl o wledydd eraill oedd wedi symud i'r wlad yn ystod cyfnod y gaethglud (gw. Esra 4:2)\f*
\f + \fr 3:7 \fq Jopa \ft Roedd porthladd Jopa ryw 36 milltir o Jerwsalem (gw. 2 Cronicl 2:16)\f*
\f + \fr 4:2 \fq Esar-chadon, brenin Asyria \ft Roedd yn teyrnasu o 681 i 669 \+sc CC\+sc* Mae'n bosib fod y bobl yma wedi cael eu symud i Israel yn 677 \+sc CC\+sc*, pan goncrodd Esar-chadon Syria.\f*
\f + \fr 4:5 \fq Cyrus … Dareius \ft Roedd Cyrus yn teyrnasu o 559 i 530 \+sc CC\+sc*; Roedd Dareius I Hystaspes, neu Dareius Fawr, yn teyrnasu o 522 i 486 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 4:6 \fq Pan ddaeth Ahasferus yn frenin \ft Diwedd 486 neu ddechrau 485 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 4:7 \fq Artaxerxes … Persia \ft Artaxerxes I (oedd yn teyrnasu o 465 i 424 \+sc CC\+sc*).\f*
\f + \fr 4:7\fq ei gyfieithu \ft Mae'r Hebraeg yn ychwanegu'r gair \fqa Aramaeg \ft – nodyn golygyddol sy'n dynodi newid yn iaith y llyfr. Mae Esra 4:8—6:18 ac Esra 7:12-26 yn Aramaeg, tra mae gweddill y llyfr yn Hebraeg. Aramaeg oedd iaith weinyddol Ymerodraeth Persia.\f*
\f + \fr 4:10 \fq Ashwrbanipal \ft Brenin Asyria o 669 i 633 (neu 627) \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 4:14 \fq deyrngar i'r brenin \ft Aramaeg “dŷn ni wedi halltu halen y palas.”\f*
\f + \fr 4:24 \fq Roedd y gwaith … y Brenin Dareius o Persia \ft Mae'r adnod yma yn ailafael yn yr hanes am ailadeiladu'r deml (gw. adn.4-5), ar ôl cyfeirio wrth basio at y gwrthwynebiad i ailadeiladu waliau'r ddinas dros hanner canrif yn ddiweddarach.\f*
\f + \fr 6:2 \ft Safle presennol Hamadan, Iran. Tua 280 milltir i'r gogledd-ddwyrain o Babilon. Roedd y brenin yn byw yn Babilon yn y gaeaf, yn Shwshan yn y gwanwyn, ac yn Echbetana yn yr haf.\f*
\f + \fr 6:15 \fq Adar \ft Deuddegfed mis y calendr Hebreig, o tua canol Chwefror i ganol Mawrth.\f*
\f + \fr 6:15 \fq chweched … Dareius \ft 515 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 6:18 \ft Dyma ddiwedd yr adran sydd yn yr iaith Aramaeg (Esra 4:8—6:18). Hebraeg ydy iaith y gwreiddiol o adn.19 ymlaen, er fod Aramaeg yn cael ei defnyddio eto yn Esra 7:12-26.\f*
\f + \fr 6:19 \fq mis cyntaf \ft Nisan, mis cyntaf y calendr Hebreig, o tua canol Mawrth i ganol Ebrill.\f*
\f + \fr 7:1 \ft Tua 58 mlynedd ar ôl hanes cysegru'r deml yn pennod 6\f*
\f + \fr 7:1 \fq Artaxerxes \ft Artaxerxes I (oedd yn teyrnasu 465–425 \+sc CC\+sc*).\f*
\f + \fr 7:7 \fq seithfed flwyddyn … Artaxerxes \ft 458 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 7:9 \fq flwyddyn \ft Hebraeg, “mis cyntaf”, sef Abib (sydd hefyd yn cael ei alw yn Nisan). Mis cyntaf y calendr Hebreig sy'n rhedeg o tua canol Mawrth i ganol Ebrill.\f*
\f + \fr 7:9 \fq pumed mis \ft Af, pumed mis y calendr Hebreig, o tua canol Gorffennaf i ganol Awst. Roedd y daith o Babilon i Jerwsalem yn daith o tua 800 milltir.\f*
\f + \fr 7:12 \ft Mae Esra 7:12-26 wedi ei ysgrifennu yn yr iaith Aramaeg. Aramaeg oedd iaith weinyddol Ymerodraeth Persia.\f*
\f + \fr 8:1 \ft Artaxerxes oedd pumed brenin Persia. Digwyddodd hyn 80 mlynedd ar ôl i'r dyrfa gyntaf fynd yn ôl dan arweiniad Serwbabel, pan oedd Cyrus yn frenin Persia.\f*
\f + \fr 8:5 \fq o deulu Sattw \ft fel yr LXX (y cyfieithiad Groeg o'r Hen Destament). Dydy'r geiriau yma ddim yn yr Hebraeg\f*
\f + \fr 8:10 \fq o deulu Bani \ft fel rhai llawysgrifau o'r LXX (y cyfieithiad Groeg o'r Hen Destament). Dydy'r geiriau yma ddim yn yr Hebraeg\f*
\f + \fr 8:31 \fq mis cyntaf \ft Abib (sydd hefyd yn cael ei alw yn Nisan), sef mis cyntaf y calendr Hebreig, o tua canol Mawrth i ganol Ebrill.\f*
\f + \fr 10:9 \fq nawfed mis \ft Cislef, sef nawfed mis y calendr Hebreig, o tua canol Tachwedd i ganol Rhagfyr.\f*
\f + \fr 10:16 \fq degfed mis \ft Tebeth, sef degfed mis y calendr Hebreig, o tua canol Rhagfyr i ganol Ionawr.\f*
\f + \fr 10:17 \fq flwyddyn \ft Hebraeg, “mis cyntaf”, sef Abib (sydd hefyd yn cael ei alw yn Nisan). Mis cyntaf y calendr Hebreig sy'n rhedeg o tua canol Mawrth i ganol Ebrill.\f*
\f + \fr 1:1 \ft Ystyr yr enw \+tl Nehemeia\+tl* yn Hebraeg ydy “mae'r \+nd ARGLWYDD\+nd* yn cysuro.”\f*
\f + \fr 1:1 \fq Cislef \ft Nawfed mis y calendr Hebreig, o tua canol Tachwedd i ganol Rhagfyr.\f*
\f + \fr 1:1 \fq Artaxerxes \ft Artaxerxes I, oedd yn teyrnasu ar Persia o 465 i 425 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 1:1 \fq Shwshan \ft Prifddinas talaith Elam, lle roedd brenhinoedd Persia yn aros dros y gaeaf.\f*
\f + \fr 1:3 \fq mynd yn ôl … gaethglud \ft Falle fod y geiriad Hebraeg yn cynnwys disgynyddion y bobl hynny oedd wedi gadael ar ôl pan gafodd Jerwsalem ei choncro hefyd.\f*
\f + \fr 1:8 \ft Mae adn.8-9 yn crynhoi beth sydd yn Deuteronomium 30:1-4\f*
\f + \fr 2:1 \fq Nisan \ft neu Abib, sef mis cyntaf y calendr Hebreig, o tua canol Mawrth i ganol Ebrill.\f*
\f + \fr 2:10 \fq Sanbalat \ft Enw Babilonaidd sy'n golygu “Mae Sin (duw'r lleuad) wedi rhoi bywyd”\f*
\f + \fr 2:10 \fq Tobeia \ft Enw sy'n golygu, “Mae'r \+nd ARGLWYDD\+nd* yn dda”\f*
\f + \fr 2:19 \fq Geshem yr Arab \ft Yn ôl ffynonellau eraill, Geshem oedd brenin Cedar, yng ngogledd Arabia. Roedd yn arwain cynghrair enfawr o lwythau Arabaidd yn ymestyn o anialwch Syria i ddelta'r Afon Nil.\f*
\f + \fr 3:1 \fq Giât y Defaid \ft oedd y giât agosaf at y Deml\f*
\f + \fr 3:5 \ft pentref oedd rhyw 12 milltir i'r de-ddwyrain o Jerwsalem\f*
\f + \fr 3:6 \ft Roedd tref Ieshana tua 15 milltir i'r gogledd o Jerwsalem.\f*
\f + \fr 3:13 \fq Sanoach \ft Tref oedd 14 milltir i'r de-orllewin o Jerwsalem.\f*
\f + \fr 3:16 \fq Beth-tswr \ft Tref oedd tua 15 milltir i'r de o Jerwsalem.\f*
\f + \fr 3:17 \fq Ceila \ft Tref tua 17 milltir i'r de-orllewin o Jerwsalem.\f*
\f + \fr 3:18 \fq Binnŵi \ft fel rhai llawysgrifau Hebraeg, a'r fersiynau. Hebraeg, Bafai.\f*
\f + \fr 4:7 \fq Sanbalat … Ashdod \ft Roedd y gwrthwynebiad o bob cyfeiriad – Sanbalat, o Samaria i'r gogledd, yr Arabiaid o'r de, Tobeia a pobl Ammon o'r dwyrain, a pobl Ashdod o'r gorllewin.\f*
\f + \fr 4:18 \fq corn hwrdd \ft Hebraeg, “shoffar”\f*
\f + \fr 5:14 \ft sef 445–433 \+sc CC \+sc*\f*
\f + \fr 6:2 \fq Ono \ft 20 milltir i'r gogledd-orllewin o Jerwsalem, ar ffin Jwda.\f*
\f + \fr 6:15 \fq Elwl \ft Roedd mis Elwl yn calendr Babilon yn cyfateb i chweched mis y calendr Hebreig, o tua canol Awst i ganol Medi.\f*
\f + \fr 7:70 \fq 8 cilogram o aur. \ft Hebraeg, “1,000 drachma aur”\f*
\f + \fr 7:71 \fq 168 cilogram o aur. \ft Hebraeg, “20,000 drachma aur”\f*
\f + \fr 7:71 \fq 1,250 cilogram o arian \ft Hebraeg, “2,200 mina o arian”\f*
\f + \fr 7:72 \fq 1,200 cilogram o arian \ft Hebraeg, “2,000 mina o arian”\f*
\f + \fr 7:73 \fq seithfed mis \ft Tishri (neu Ethanim), seithfed mis y calendr Hebreig, o tua canol Medi i ganol Hydref.\f*
\f + \fr 9:9 \fq Môr Coch \ft Hebraeg, “Môr y Brwyn”.\f*
\f + \fr 12:17 \ft Mae'r enw ar goll yn y rhestr Hebraeg.\f*
\f + \fr 12:24 \ft fel adn.8. Hebraeg, “fab”\f*
\f + \fr 13:6 \ft 433–432 \+sc CC\+sc* Erbyn hyn roedd Nehemeia wedi bod yn llywodraethwr ers 12 mlynedd – gw. Nehemeia 1:1\f*
\f + \fr 1:1 \fq Ahasferus \ft Roedd yn teyrnasu o 486/485 i 465 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 1:1 \fq Affrica\ft Hebraeg, \+tl Cwsh\+tl*. Yr ardal i'r de o wlad yr Aifft, sef Gogledd Swdan heddiw.\f*
\f + \fr 1:2 \ft Roedd Shwshan 200 milltir i'r gogledd-ddwyrain o Babilon\f*
\f + \fr 2:3 \fq eunuch \ft dyn wedi ei ysbaddu (ei bidyn wedi ei dorri i ffwrdd), oedd yn gweithio fel swyddog neu ystafellydd ym mhalas y brenin.\f*
\f + \fr 2:6 \fq Jehoiachin \ft Hebraeg, Jechoneia, oedd yn enw arall ar Jehoiachin.\f*
\f + \fr 2:14 \fq cariadon \ft Mae'r gair Hebraeg yn air am feistres neu bartner cyfreithlon oedd ddim yn wraig i ddyn yn ystyr lawnaf y gair.\f*
\f + \fr 2:16 \fq Tebeth \ft Degfed mis y calendr Hebreig, o tua canol Rhagfyr i ganol Ionawr.\f*
\f + \fr 3:7 \fq Nisan \ft neu Abib, sef mis cyntaf y calendr Hebreig, o tua canol Mawrth i ganol Ebrill.\f*
\f + \fr 3:7 \fq Adar \ft sef deuddegfed mis y calendr Hebreig, o tua canol Chwefror i ganol Mawrth.\f*
\f + \fr 8:9 \fq Sifan \ft Trydydd mis y calendr Hebreig, o tua canol Mai i ganol Mehefin. Roedd dau fis a deg diwrnod wedi mynd heibio ers i Haman gyhoeddi'r gorchymyn fod yr Iddewon i gael eu lladd (gw. 3:7,12)\f*
\f + \fr 1:1 \fq Us \ft Does neb yn gwybod yn union ble roedd Us.\f*
\f + \fr 1:6 \fq Satan \ft "y gwrthwynebwr" neu "y cyhuddwr"\f*
\f + \fr 1:17 \fq Caldeaid \ft Hen enw ar bobl Babilonia\f*
\f + \fr 3:7 \fq diffrwyth \ft h.y. fod dim plant wedi cael eu geni y noson honno.\f*
\f + \fr 3:8 \fq ddraig yn y môr \ft Hebraeg, \+tl Lefiathan\+tl*.\f*
\f + \fr 5:5 \ft un cyfieithiad posibl \fq a'i gario … guddio; \ft Hebraeg, "ac i ffwrdd o'r drain mae'n ei gymryd".\f*
\f + \fr 6:19 \fq Tema … Sheba \ft Tema: gogledd-orllewin Arabia; Sheba: de-orllewin Arabia.\f*
\f + \fr 7:12 \fq môr … anghenfil y dyfroedd \ft Mae "anghenfil y dyfroedd" yn cyfieithu'r gair Hebraeg \+tl Tannin\+tl*, oedd yn anghenfil tebyg i Lefiathan (3:8), Rahab (9:13), a Behemoth (40:15). Yn ôl 38:8-11, mae Duw yn cadw'r môr yn gaeth drwy osod ffiniau iddo.\f*
\f + \fr 9:13 \fq bwystfil y môr \ft Hebraeg, \+tl Rahab\+tl*.\f*
\f + \fr 11:8 \fq Annwn \ft Hebraeg, \+tl Sheol\+tl*, sef “y byd tanddaearol ble mae'r meirw yn mynd”\f*
\f + \fr 13:3 \ft Hebraeg, \+tl El Shadai\+tl*\f*
\f + \fr 14:13 \fq y bedd \ft Hebraeg, \+tl Sheol\+tl*, sef “y byd tanddaearol ble mae'r meirw yn mynd”\f*
\f + \fr 16:13 \fq fy ngwaed \ft Hebraeg, “bustl”\f*
\f + \fr 19:26 \fq dal yn fyw \ft Hebraeg, “yn fy nghorff”.\f*
\f + \fr 26:6 \fq Annwn \ft Hebraeg, \+tl Sheol\+tl*, sef “y byd tanddaearol ble mae'r meirw yn mynd”\f*
\f + \fr 26:6 \fq Abadon \ft sef "lle dinistr"\f*
\f + \fr 26:12 \fq fwystfil y môr \ft Hebraeg, \+tl Rahab\+tl*.\f*
\f + \fr 28:16 \fq Offir \ft Does dim sicrwydd ble roedd Offir. Affrica neu India falle. Roedd aur Offir yn cael ei ystyried fel yr aur gorau.\f*
\f + \fr 28:19 \fq Affrica\ft Hebraeg, \+tl Cwsh\+tl*. Yr ardal i'r de o wlad yr Aifft, sef Gogledd Swdan heddiw.\f*
\f + \fr 28:22 \fq Abadon \ft sef, "lle dinistr"\f*
\f + \fr 29:6 \ft Hebraeg, “Ro'n i'n trochi fy nhraed mewn caws colfran.”\f*
\f + \fr 30:1 \fq cŵn defaid \ft Roedd cŵn yn cael eu dirmygu yn y cyfnod, am eu bod yn greaduriaid rheibus. (gw. Eseia 56:10-12)\f*
\f + \fr 31:12 \fq dinistrio'n llwyr \ft Hebraeg, “dinistrio i Abadon” (sef "lle dinistr")\f*
\f + \fr 39:24 \fq corn hwrdd \ft Hebraeg, “shoffar”\f*
\f + \fr 1:2 \fq y pethau mae'n eu dysgu \ft Hebraeg, \+tl Torâ,\+tl* sef ‛y Gyfraith‛, neu'r cyfarwyddiadau roddodd Duw i Moses.\f*
\f + \fr 2:2 \fq wedi'i ddewis \ft Hebraeg, “eneiniog”\f*
\f + \fr 2:12 \fq a thalu teyrnged i'r \ft Hebraeg, “a cusanu'r”\f*
\f + \fr 6:0 \fq wythfed \ft Falle mai cyfeiriad at offeryn cerdd gydag wyth tant sydd yma.\f*
\f + \fr 12:0 \fq wythfed \ft Falle mai cyfeiriad at offeryn cerdd gydag wyth tant sydd yma.\f*
\f + \fr 18:13 \fq yn galw \ft Hebraeg yn ychwanegu “cenllysg a marwor tanllyd” (o adn.12 mae'n debyg).\f*
\f + \fr 22:12 \fq Bashan \ft Y tir i'r dwyrain o'r Afon Iorddonen.\f*
\f + \fr 29:6 \fq Sirion \ft Yr enw Phoenicaidd ar fynydd Hermon – gw. Deuteronomium 3:9\f*
\f + \fr 29:10 \fq llifogydd \ft symbol o'r anhrefn sy'n bygwth y byd.\f*
\f + \fr 34:7 \fq fel byddin yn amddiffyn \ft Hebraeg, “yn gwersylla o gwmpas”.\f*
\f + \fr 39:0 \fq Iedwthwn \ft Un o gerddorion pwysica y brenin Dafydd – gw. 1 Cronicl 16:41\f*
\f + \fr 45:9 \fq Offir \ft Does dim sicrwydd ble roedd Offir. Affrica neu India falle. Roedd aur Offir yn cael ei ystyried fel yr aur gorau.\f*
\f + \fr 47:5 \fq corn hwrdd \ft Hebraeg, “shoffar”\f*
\f + \fr 47:9 \fq lywodraethwyr \ft Hebraeg, “tariannau”, yn cynrychioli'r llywodraethwyr oedd i amddiffyn y bobl.\f*
\f + \fr 48:2 \fq Saffon \ft Yr enw ar fynydd mytholegol lle roedd y duwiau yn cyfarfod – gw. Eseia 14:13\f*
\f + \fr 49:14 \fq Annwn \ft Hebraeg, \+tl Sheol\+tl*, sef “y byd tanddaearol ble mae'r meirw yn mynd”\f*
\f + \fr 60:0 \ft Hebraeg, \+tl Aram-naharaim\+tl*\f*
\f + \fr 68:15 \fq mynydd Bashan: \ft Bashan ydy'r ardal i'r dwyrain o'r Afon Iorddonen, sy'n cael ei adnabod heddiw fel Ucheldir Golan. Mae'n debyg mai cyfeiriad sydd yma at Fynydd Hermon i'r gogledd o Bashan.\f*
\f + \fr 68:31 \fq Affrica \ft Hebraeg, \+tl Cwsh\+tl*. Yr ardal i'r de o wlad yr Aifft, sef Gogledd Swdan heddiw.\f*
\f + \fr 72:10 \fq Tarshish \ft Porthladd yn Sbaen\f*
\f + \fr 72:10 \fq Sheba a Seba \ft Sheba: yn ne-orllewin Arabia; Seba: yn ne Arabia neu falle Affrica.\f*
\f + \fr 73:10 \ft Hebraeg yr adnod hon yn aneglur\f*
\f + \fr 74:13,14 \fq môr … y ddraig … Lefiathan \ft tri symbol o anhrefn yn mytholeg y Dwyrain Canol. Mae Duw yn gryfach na'r grymoedd yma.\f*
\f + \fr 78:12 \fq Soan \ft Tref ar ochr ddwyreiniol delta'r Afon Nil.\f*
\f + \fr 78:43 \fq Soan \ft gw. y nodyn yn 78:12.\f*
\f + \fr 80:11 \fq y môr \ft sef Môr y Canoldir\f*
\f + \fr 81:3 \fq corn hwrdd \ft Hebraeg, “shoffar”\f*
\f + \fr 83:8 \fq disgynyddion Lot \ft Sef y Moabiaid a'r Ammoniaid. Merch hynaf Lot oedd mam y Moabiaid, a'i ferch ifancaf oedd mam yr Ammoniaid (gw. Genesis 19:30-38).\f*
\f + \fr 84:6 \fq glaw cynnar \ft Roedd y glaw cynnar yn dod yn Hydref/Tachwedd, a'r glaw diweddar yn Mawrth/Ebrill\f*
\f + \fr 86:13 \fq Annwn \ft Hebraeg, \+tl Sheol\+tl*, sef “y byd tanddaearol ble mae'r meirw yn mynd”\f*
\f + \fr 87:4 \fq dwyrain Affrica\ft Hebraeg, \+tl Cwsh\+tl*. Yr ardal i'r de o wlad yr Aifft, sef Gogledd Swdan heddiw.\f*
\f + \fr 88:11 \fq Abadon \ft sef, "lle dinistr"\f*
\f + \fr 98:6 \fq corn hwrdd \ft Hebraeg, “shoffar”\f*
\f + \fr 104:26 \fq morfil \ft Hebraeg, \+tl Lefiathan\+tl*.\f*
\f + \fr 105:15 \fq fy mhobl sbesial \ft Hebraeg, “fy rhai eneiniog”.\f*
\f + \fr 106:7,9 \fq Môr Coch \ft Hebraeg, “Môr y Brwyn”\f*
\f + \fr 106:19 \fq Sinai \ft Hebraeg, “Horeb”, sef enw arall ar Fynydd Sinai\f*
\f + \fr 106:22 \fq Môr Coch \ft Hebraeg, “Môr y Brwyn”.\f*
\f + \fr 106:30 \fq Phineas \ft Ŵyr Aaron.\f*
\f + \fr 107:39 \ft Dydy'r geiriau \fqa rhai sy'n gorthrymu \ft ddim yn yr Hebraeg. Hebraeg, “nhw”\f*
\f + \fr 114:3 \fq Môr Coch \ft Hebraeg, “Môr y Brwyn”.\f*
\f + \fr 120:5 \fq Meshech … Cedar \ft Meshech: gwlad i'r de o'r Môr Du; Cedar: llwyth o bobl yn byw yn anialwch i'r de-ddwyrain o Israel.\f*
\f + \fr 132:6 \fq Jaar \ft Cyfeiriad at Ciriath-iearim (gw. 1 Samuel 6:21—7:2)\f*
\f + \fr 136:13 \fq Môr Coch \ft Hebraeg, “Môr y Brwyn”\f*
\f + \fr 136:15 \fq Môr Coch \ft Hebraeg, “Môr y Brwyn”.\f*
\f + \fr 139:8 \fq Annwn \ft Hebraeg, \+tl Sheol\+tl*, sef “y byd tanddaearol ble mae'r meirw yn mynd”\f*
\f + \fr 141:7 \fq Annwn \ft Hebraeg, \+tl Sheol\+tl*, sef “y byd tanddaearol ble mae'r meirw yn mynd”\f*
\f + 145:13 \fq Mae'r … wneud \ft Mae'r geiriau yma mewn un llawysgrif Hebreig. Hefyd yn un o sgroliau'r Môr Marw ac yn y cyfieithiadau Groeg a Syrieg.\f*
\f + \fr 150:3 \fq corn hwrdd \ft Hebraeg, “shoffar”\f*
\f + \fr 2:18 \fq byd y meirw \ft Hebraeg, “cysgodion”. Cyfeiriad at y meirw yn Sheol – gw. Job 26:5 a Salm 88:10\f*
\f + \fr 10:10 \fq ond yr un … heddwch \ft felly'r testun Groeg. Hebraeg, “ond mae'r ffŵl sy'n siarad dwli yn syrthio” (gw. adn 8)\f*
\f + \fr 11:30 \fq ond mae trais yn lladd pobl \ft Hebraeg, “mae'r un sy'n cymryd pobl yn ddoeth.” cf. Salm 31:13\f*
\f + \fr 15:11 \fq Annwn \ft Hebraeg, “Sheol ac Abadon” sef y byd tanddaearol ble mae'r meirw yn mynd.\f*
\f + \fr 15:24 \fq Annwn \ft Hebraeg, \+tl Sheol\+tl*, sef “y byd tanddaearol ble mae'r meirw yn mynd”\f*
\f + \fr 21:1 \fq penderfyniadau \ft Hebraeg, “calon”\f*
\f + \fr 21:9 \fq yn yr atig \ft Hebraeg, “ar do tŷ”\f*
\f + \fr 25:24 \fq yn yr atig \ft Hebraeg, “ar do tŷ”\f*
\f + \fr 27:20 \fq Annwn \ft Hebraeg, \+tl Sheol\+tl*, sef “y byd tanddaearol ble mae'r meirw yn mynd”\f*
\f + \fr 27:20 \fq Abadon \ft sef, “lle dinistr”\f*
\f + \fr 30:1 \fq Massa \ft Ardal yng ngogledd Arabia – gw. Genesis 25:14; 1 Cronicl 1:30\f*
\f + \fr 30:1 \fq Nid … gen i \ft Un ystyr posib – Hebraeg yn aneglur iawn.\f*
\f + \fr 31:1 \fq Massa \ft Ardal yng ngogledd Arabia – gw. Genesis 25:14; 1 Cronicl 1:30\f*
\f + \fr 5:9 \ft Un ystyr posib. Hebraeg yn aneglur iawn.\f*
\f + \fr 6:3 \fq Gallai … byth! \ft Hebraeg, “os nad ydy e'n cael ei gladdu”\f*
\f + \fr 7:26 \ft Yn Diarhebion 5—9 mae "gwraig" yn ddarlun o ddoethineb a ffolineb. Mae'n bosib fod "gwraig" yma hefyd yn ddarlun o ffolineb.\f*
\f + \fr 8:10 \ft Mae ystyr yr Hebraeg yn yr adnod yma yn ansicr.\f*
\f + \fr 9:8 \ft Hebraeg, “gwisga ddillad gwynion bob amser.”\f*
\f + \fr 9:8 \ft Hebraeg, “a rho ddigon o olew ar dy ben.”\f*
\f + \fr 11:1 \ft Hebraeg, “Tafla dy fara ar wyneb y dyfroedd.” Idiom sy'n disgrifio haelioni.\f*
\f + \fr 11:7 \fq golau bywyd \ft Hebraeg, “golau”. Mae golau yn ddarlun o fywyd, a thywyllwch yn ddarlun o farwolaeth.\f*
\f + \fr 1:1 \fq Y ferch wrth ei chariad \ft Dydy'r testun Hebraeg ddim yn dweud pwy sy'n siarad. Mae'r cyfieithiad hwn yn nodi pwy sy'n debygol o fod yn siarad ar sail cenedl geiriau. (Mae'n weddol amlwg yn yr Hebraeg pwy sy'n siarad gan fod yr iaith Hebraeg yn defnyddio ffurfiau gwrywaidd a benywaidd gwahanol i enwau, berfau, ansoddeiriau a rhagenwau. Er hynny, mae cyfieithiadau gwahanol yn amrywio rhywfaint yn eu barn.)\f*
\f + \fr 1:4 \fq mae profi … gwin \ft Mae'r Hebraeg yr un fath â'r ail linell yn adn.2. Mae'r cyfieithiad yn wahanol i geisio cyfleu ystyr lawn y darlun yn y gwreiddiol.\f*
\f + \fr 1:5 \fq pobl Cedar \ft Llwyth nomadig o'r dwyrain, ac mae'n debyg eu bod yn gwneud eu pebyll o groen geifr duon (gw. Jeremeia 49:28; Eseia 60:7)\f*
\f + \fr 1:14 \fq En-Gedi \ft Gwerddon i'r gorllewin o'r Môr Marw.\f*
\f + \fr 4:2 \fq i gyd yn berffaith \ft Hebraeg, “Mae gan bob un ei efaill”\f*
\f + \fr 5:3 \fq fy nhraed \ft Gall fod ystyr dwbl yma, gyda ‛traed‛ yn cael ei ddefnyddio fel mwythair am yr organau rhywiol. Mae'n sicr yn wir am y gair ‛llaw‛ yn adn.4.\f*
\f + \fr 5:4 \fq i agor y drws \ft Hebraeg, “drwy'r twll”\f*
\f + \fr 6:4 \fq Tirtsa \ft Ar ôl i Solomon farw dyma lwythau'r gogledd, dan arweiniad Jeroboam, yn gwahanu oddi wrth Jwda yn y de. Tirtsa oedd prifddinas y deyrnas ogleddol am dros hanner can mlynedd – gw. 1 Brenhinoedd 14:17; 15:21,33; 16:6,8,15,23\f*
\f + \fr 6:4 \fq Yn odidog! Yn gwbl syfrdanol! \ft Hebraeg yn aneglur.\f*
\f + \fr 6:6 \fq i gyd yn berffaith \ft Hebraeg, “Mae gan bob un ei efaill”\f*
\f + \fr 6:8 \fq bartneriaid \ft Mae'r gair Hebraeg yn air am feistres neu bartner cyfreithlon oedd ddim yn wraig i ddyn yn ystyr lawnaf y gair.\f*
\f + \fr 6:12 \ft Ystyr yr Hebraeg yn aneglur.\f*
\f + \fr 7:13 \fq mandragorau \ft neu "ffrwythau cariad". Roedd pobl y credu fod bwyta'r ffrwyth yma yn cyffroi chwant rhywiol a helpu merched i feichiogi. (gw. Genesis 30:14-16)\f*
\f + \fr 1:1 \fq frenhinoedd Jwda \ft Wseia (783–742 \+sc CC\+sc*); Jotham (742–735 \+sc CC\+sc*); Ahas (735–715 \+sc CC\+sc*); Heseceia (715–687 \+sc CC\+sc*).\f*
\f + \fr 1:9 \fq Sodom … Gomorra \ft Dwy ddinas hynafol gafodd eu dinistrio gan Dduw am fod eu pobl mor ddrwg (gw. Genesis 19:1-29).\f*
\f + \fr 1:29 \fq gerddi paganaidd \ft Roedd pobl yn credu fod cysegru gardd i dduw ffrwythlondeb yn sicrhau cnydau da.\f*
\f + \fr 2:3 \fq Mynydd yr \+nd ARGLWYDD\+nd* \ft Mynydd Seion, y bryn yn Jerwsalem lle roedd y deml wedi ei hadeiladu.\f*
\f + \fr 2:16 \fq llongau masnach Tarshish \ft Porthladd yn Sbaen. Mae'n debyg fod "llongau Tarshish" yn cyfeirio at longau masnach mawr oedd yn croesi'r moroedd.\f*
\f + \fr 3:14 \fq winllan \ft darlun o wlad Israel (gw. 5:1-7).\f*
\f + \fr 4:1 \fq Cymer ein cywilydd i ffwrdd \ft Os oedd gwraig heb ŵr a phlant, roedd yn achos cywilydd mawr.\f*
\f + \fr 6:1 \fq y flwyddyn y buodd y brenin Wseia farw \ft 742 \+sc CC\+sc* mae'n debyg.\f*
\f + \fr 6:2 \fq seraffiaid \ft Ystyr \fqa seraff \ft ydy "un sy'n llosgi"\f*
\f + \fr 7:2 \fq Effraim \ft Effraim oedd prif lwyth teyrnas Israel, ac mae'n aml yn cynrychioli y wlad yn gyfan.\f*
\f + \fr 7:3 \fq Shear-iashŵf \ft Ystyr yr enw ydy “Ychydig fydd yn dod yn ôl” (gw. 10:20-22).\f*
\f + \fr 7:14 \fq Emaniwel \ft Ystyr yr enw Hebraeg ydy “Mae Duw gyda ni”.\f*
\f + \fr 7:17 \fq Effraim \ft Effraim oedd prif lwyth teyrnas Israel, ac mae'n aml yn cynrychioli y wlad yn gyfan.\f*
\f + \fr 8:1 \fq Maher-shalal-has-bas \ft Ystyr yr enw Hebraeg ydy “Difrod sydyn, ysbeilio cyflym”.\f*
\f + \fr 8:6 \fq dŵr Siloa \ft Nant oedd yn llifo o ffynnon ar ochr ddwyreiniol Jerwsalem.\f*
\f + \fr 9:4 \ft Pan wnaeth Gideon drechu byddin Midian yn Nyffryn Jesreel (gw. Barnwyr 6-8).\f*
\f + \fr 9:9 \fq Effraim \ft Effraim oedd prif lwyth teyrnas Israel, ac mae'n aml yn cynrychioli y wlad yn gyfan.\f*
\f + \fr 10:9 \fq Calno … Carcemish … Chamath … Arpad … Samaria … Damascus \ft Roedd Asyria wedi concro'r dinasoedd hyn rhwng 740 a 717 \+sc CC\+sc* – Calno (gogledd Syria), Carcemish (ar yr Afon Ewffrates), Chamath (ar yr Afon Orontes), Arpad (ger Aleppo, gogledd Syria), Samaria, a Damascus.\f*
\f + \fr 10:28 \fq Aiath \ft Byddai'r gelyn o'r gogledd yn pasio drwy'r lleoedd sy'n cael eu henwi yn adn. 28-32 ar ei ffordd i Jerwsalem.\f*
\f + \fr 10:29 \fq Geba \ft Tua 5 milltir o Jerwsalem.\f*
\f + \fr 10:32 \fq Nob \ft Rhyw ddwy filltir i'r gogledd o Jerwsalem.\f*
\f + \fr 11:1 \fq o foncyff Jesse \ft Jesse oedd tad y brenin Dafydd.\f*
\f + \fr 11:11 \fq Dwyrain Affrica \ft Hebraeg, \+tl Cwsh\+tl*. Yr ardal i'r de o wlad yr Aifft, sef Gogledd Swdan heddiw.\f*
\f + \fr 11:13 \fq Effraim \ft Effraim oedd prif lwyth teyrnas Israel, ac mae'n aml yn cynrychioli y wlad yn gyfan.\f*
\f + \fr 13:0 \ft Mae proffwydi eraill yn rhoi negeseuon tebyg am y gwledydd o gwmpas Israel – gw. Amos 1-2; Jeremeia 46-51; Eseciel 25-32. Mae'n ein hatgoffa mai Duw ydy'r unig wir Dduw, a'i fod yn teyrnasu dros y gwledydd i gyd.\f*
\f + \fr 13:12 \fq Offir \ft Does dim sicrwydd ble roedd Offir. Affrica neu India falle. Roedd aur Offir yn cael ei ystyried fel yr aur gorau.\f*
\f + \fr 13:17 \fq Mediaid \ft Pobl o'r ardal i'r gogledd-ddwyrain o Babilon. Daethon nhw'n rhan o Ymerodraeth Persia.\f*
\f + \fr 14:11 \fq Annwn \ft Hebraeg, \+tl Sheol\+tl*, sef “y byd tanddaearol ble mae'r meirw yn mynd”\f*
\f + \fr 14:13 \fq gogledd pell \ft Hebraeg, \+tl Saffon\+tl*, sef y mynydd mytholegol mae Salm 48:2 yn cyfeirio ato.\f*
\f + \fr 14:28 \fq Brenin Ahas farw \ft 715 \+sc CC \+sc*\f*
\f + \fr 16:14 \fq tair blynedd union \ft Hebraeg, “fel tair blynedd, fel blynyddoedd gweithiwr” h.y. yn cael eu cyfri'n fanwl gywir.\f*
\f + \fr 17:3 \fq Effraim \ft Effraim oedd prif lwyth teyrnas Israel, ac mae'n aml yn cynrychioli y wlad yn gyfan.\f*
\f + \fr 17:10 \fq Anwylyd \ft Yr enw ar ryw dduw ffrwythlondeb mae'n debyg.\f*
\f + \fr 18:1 \fq dwyrain Affrica \ft Hebraeg, \+tl Cwsh\+tl*, sef yr ardal i'r de o'r Aifft, yn cynnwys rhannau o Swdan ac Ethiopia heddiw.\f*
\f + \fr 18:3 \fq corn hwrdd \ft Hebraeg, “shoffar”\f*
\f + \fr 19:11 \fq Soan \ft Tref ar ddelta'r Afon Nil.\f*
\f + \fr 19:13 \ft Hebraeg \+tl Noff.\+tl*\f*
\f + \fr 19:18 \fq Dinas yr Haul \ft Dyna sydd yn rhai llawysgrifau Hebraeg, Sgroliau'r Môr Marw, ac un cyfieithiad hynafol (\fqa Dinas Distryw \ft sydd yn y mwyafrif o lawysgrifau Hebraeg.) Cyfeiriad sydd yma at Heliopolis, sy'n golygu "Dinas yr Haul" (gw. Jeremeia 43:13).\f*
\f + \fr 20:1 \fq Ashdod \ft Concrodd y brenin Sargon II o Asyria dref y Philistiaid yn 711 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 20:3 \fq Cwsh … Affrica \ft Hebraeg, Cwsh. Teyrnas i'r de o wlad yr Aifft, sef Gogledd Swdan heddiw.\f*
\f + \fr 20:4 \fq Cwsh \ft Teyrnas i'r de o wlad yr Aifft, sef Gogledd Swdan heddiw.\f*
\f + \fr 21:0 \fq Babilon \ft Cafodd Babilon ei choncro gan y Brenin Cyrus a'i fyddin yn 539 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 21:11 \fq Dwma … Seir \ft Dwma: gwerddon (\+it oasis\+it*) yn anialwch gogledd Arabia. Seir: ardal fynyddig yn Edom, i'r de-orllewin o'r Môr Marw.\f*
\f + \fr 21:13 \fq Dedan \ft Ardal yng ngogledd-orllewin Arabia.\f*
\f + \fr 21:14 \fq Tema \ft Ardal yng ngogledd Arabia.\f*
\f + \fr 21:16 \fq blwyddyn union \ft Hebraeg, “mewn blwyddyn, fel blynyddoedd gweithiwr” h.y. yn cael eu cyfri'n fanwl gywir.\f*
\f + \fr 21:16 \fq Cedar \ft Ardal yn anialwch Arabia.\f*
\f + \fr 22:1 \fq Dyffryn y Weledigaeth \ft Cyfeiriad at Jerwsalem (gw. adn.5). Dyma lle roedd Eseia'n proffwydo.\f*
\f + \fr 22:8 \fq Plas y Goedwig \ft Adeiladwyd gan y Brenin Solomon (1 Brenhinoedd 7:2).\f*
\f + \fr 23:1,14 \fq llongau masnach Tarshish \ft Porthladd yn Sbaen. Mae'n debyg fod "llongau Tarshish" yn cyfeirio at longau masnach mawr oedd yn croesi'r moroedd.\f*
\f + \fr 27:1 \fq Lefiathan … môr \ft Roedd y bwystfilod mytholegol yma yn cynrychioli grymoedd anhrefn, a'r cenhedloedd oedd yn gormesu Israel.\f*
\f + \fr 27:13 \fq corn hwrdd \ft Hebraeg, “shoffar”\f*
\f + \fr 27:13 \fq mynydd cysegredig \ft gw. 2:3.\f*
\f + \fr 28:1 \fq Effraim \ft Effraim oedd prif lwyth teyrnas Israel, ac mae'n aml yn cynrychioli y wlad yn gyfan.\f*
\f + \fr 28:21 \fq fynydd Peratsîm \ft Cyfeiriad at fuddugoliaeth Dafydd yn erbyn y Philistiaid yn Baal-peratsîm (2 Samuel 5:17-21).\f*
\f + \fr 28:21 \fq Gibeon \ft Cyfeiriad at fuddugoliaeth Josua yn Gibeon (Josua 10:1-11).\f*
\f + \fr 29:1 \fq Ariel \ft Enw ar Jerwsalem\f*
\f + \fr 30:4 \fq Soan … Chanes \ft roedd Soan yng ngogledd-ddwyrain yr Aifft; roedd Chanes i lawr yn y de.\f*
\f + \fr 37:9 \fq y brenin Tirhaca (oedd o dras Affricanaidd) \ft Roedd Tirhaca yn frenin ar yr Aifft o tua 690 i 664 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 37:38 \fq Ararat \ft yn Armenia ein dyddiau ni.\f*
\f + \fr 37:38 \fq Esar-chadon \ft Roedd yn teyrnasu ar Asyria o 681 i 669 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 38:10 \fq Annwn \ft Hebraeg, \+tl Sheol\+tl*, sef "y byd tanddaearol ble mae'r meirw yn mynd"\f*
\f + \fr 38:18 \fq Annwn \ft Hebraeg, \+tl Sheol\+tl*, sef "y byd tanddaearol ble mae'r meirw yn mynd"\f*
\f + \fr 41:2 \fq un o'r dwyrain \ft Cyrus, Ymerawdwr Persia (gw. 45:1).\f*
\f + \fr 43:3 \fq Cwsh \ft Teyrnas yn Nwyrain Affrica oedd i'r de o wlad yr Aifft, sef Gogledd Swdan heddiw.\f*
\f + \fr 44:2 \fq Israel \ft Hebraeg, “Jeshwrwn,” llysenw am Israel oedd yn golygu “yr un gonest.”\f*
\f + \fr 45:14 \fq Affrica \ft Hebraeg, \+tl Cwsh\+tl*. Yr ardal i'r de o wlad yr Aifft, sef Gogledd Swdan heddiw.\f*
\f + \fr 46:1 \fq Bel … Nabw \ft Bel: enw arall ar Merodach, prif dduw y Babiloniaid. Nabw: duw arall gan y Babiloniaid.\f*
\f + \fr 46:11 \fq aderyn rheibus yna o'r dwyrain \ft gw. 41:2\f*
\f + \fr 47:2 \fq gerdded drwy afonydd \ft Cyfeiriad at fynd i gaethglud mae'n debyg.\f*
\f + \fr 48:14 \fq ffrind \ft Cyfeiriad at Cyrus (gw. 44:28; 45:1).\f*
\f + \fr 48:14,20 \fq Caldea \ft Hen enw ar wlad Babilon\f*
\f + \fr 51:9 \fq Rahab \ft Anghenfil chwedlonol y môr, grym anhrefn a drygioni, oedd weithiau yn cynrychioli gwlad yr Aifft.\f*
\f + \fr 52:15 \fq puro \ft Hebraeg, “taenellu”\f*
\f + \fr 56:3 \fq eunuch \ft dyn wedi ei ysbaddu (ei bidyn wedi ei dorri i ffwrdd), oedd yn gweithio fel swyddog neu ystafellydd ym mhalas y brenin.\f*
\f + \fr 56:7 \fq mynydd cysegredig \ft gw. 2:3\f*
\f + \fr 56:10 \fq gwylwyr \ft cyfeiriad at yr offeiriaid a'r proffwydi, sef yr arweinwyr ysbrydol, mae'n debyg\f*
\f + \fr 57:8 \fq a dewis … chwantau \ft Hebraeg, “a syllu ar eu pidyn”\f*
\f + \fr 57:9 \fq Annwn \ft Hebraeg, \+tl Sheol\+tl*, sef “y byd tanddaearol ble mae'r meirw yn mynd”\f*
\f + \fr 58:1 \fq corn hwrdd \ft Hebraeg, “shoffar”\f*
\f + \fr 58:14 \fq llwyddo, heb ddim yn dy rwystro \ft Hebraeg, “marchogaeth ar fannau uchel y ddaear”\f*
\f + \fr 60:6 \fq Midian, Effa a Sheba \ft Midian: ardal yn anialwch Arabia; Effa: un o'r brif deuluoedd llwyth Midian; Sheba: yn ne-orllewin Arabia\f*
\f + \fr 60:7 \fq Cedar … Nebaioth \ft Ardaloedd yng ngogledd Arabia.\f*
\f + \fr 60:9 \fq llongau masnach Tarshish \ft Porthladd yn Sbaen. Mae'n debyg fod "llongau Tarshish" yn cyfeirio at longau masnach mawr oedd yn croesi'r moroedd.\f*
\f + \fr 63:1 \fq Bosra \ft Prifddinas Edom.\f*
\f + \fr 65:3 \fq gerddi paganaidd \ft gw. 1:29.\f*
\f + \fr 65:10 \fq Saron … Dyffryn Achor \ft Saron: yr iseldir ar arfordir y gorllewin; Dyffryn Achor: yn y dwyrain, wrth ymyl Jericho. Y ddau le gyda'i gilydd yn cynrychioli'r wlad i gyd.\f*
\f + \fr 65:11 \fq mynydd cysegredig \ft gw. 2:3\f*
\f + \fr 65:25 \fq mynydd cysegredig \ft gw. 2:3\f*
\f + \fr 1:1 \fq Anathoth \ft Tref, neu bentref, oedd ryw dair milltir i'r gogledd-ddwyrain o Jerwsalem. (Ras el-Charwbe sydd tua hanner milltir i'r de o Anata heddiw.)\f*
\f + \fr 1:2 \fq Joseia \ft yn frenin o 640 i 609 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 1:3 \fq Jehoiacim \ft yn frenin o 609 i 598 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 1:3 \fq Sedeceia \ft yn frenin o 598 i 587 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 1:3 \fq pumed mis \ft Af, sef pumed mis y calendr Hebreig, o tua canol Gorffennaf i ganol Awst.\f*
\f + \fr 1:11 \fq coeden almon \ft Hebraeg, \+tl shaced. \+tl* Y goeden almon oedd yn gyntaf i flodeuo yn y gwanwyn.\f*
\f + \fr 1:12 \ft Hebraeg, \+tl shoced\+tl*\f*
\f + \fr 2:8 \ft Hebraeg, “bugeiliaid”\f*
\f + \fr 2:10 \fq Ewch … i ymchwilio \ft h.y. edrychwch yn unrhyw le o'r gorllewin pell i'r dwyrain pell\f*
\f + \fr 2:16 \fq siafio'ch pennau chi \ft h.y. i'w cywilyddio nhw a'u gwneud yn gaethweision.\f*
\f + \fr 2:18 \fq Afon Nil \ft Hebraeg, \+tl Shichor\+tl* (sef cangen ddwyreiniol yr Afon Nil)\f*
\f + \fr 2:23 \fq y dyffryn \ft Cyfeiriad at Ddyffryn Hinnom – gw. 2 Brenhinoedd 23:10; Jeremeia 7:31; 19:2-6; 32:35\f*
\f + \fr 3:6 \fq Joseia yn frenin \ft sef 640 i 609 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 3:15 \ft Hebraeg, “bugeiliaid”\f*
\f + \fr 3:18 \fq yn y gogledd \ft Asyria, lle cafodd pobl Israel eu cymryd yn gaethion yn 722 \+sc CC\+sc*, a Babilon, lle byddai pobl Jwda yn cael eu cymryd yn gaethion yn 586 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 4:4 \fq Rhoi … rhwystr. \ft Mae'r Hebraeg yma yn defnyddio'r darlun o enwaedu'r galon (gw. Deuteronomium 10:16; 30:6).\f*
\f + \fr 4:5 \fq corn hwrdd \ft Hebraeg, “shoffar”\f*
\f + \fr 4:15 \fq Dan … Effraim \ft Roedd bryniau Effraim i'r gogledd o Jerwsalem, a Dan yn bellach i'r gogledd eto. Byddai byddin y gelyn yn dod o gyfeiriad y gogledd.\f*
\f + \fr 4:19 \fq corn hwrdd \ft Hebraeg, “shoffar”\f*
\f + \fr 4:30 \fq A thithau … ddinistrio \ft cyfeiriad at Jerwsalem\f*
\f + \fr 6:1 \fq corn hwrdd \ft Hebraeg, “shoffar”\f*
\f + \fr 6:17 \fq corn hwrdd \ft Hebraeg, “shoffar”\f*
\f + \fr 7:12 \fq Seilo … o'r blaen\ft gw. Josua 18:31; 1 Samuel 1:3 etc. Roedd Seilo ryw 18 milltir i'r gogledd o Jerwsalem. Mae tystiolaeth archaeolegol yn dangos ei bod wedi ei dinistrio tua 1050 \+sc CC\+sc*, gan y Philistiaid mae'n debyg, yn dilyn y frwydr y sonir amdani yn 1 Samuel 4:1-11. gw. hefyd Salm 78:60-61.\f*
\f + \fr 7:15 \fq yn union … i ffwrdd \ft Cyfeiriad at beth ddigwyddodd i Israel yn 722 \+sc CC\+sc*, pan gawson nhw eu concro gan Assyria.\f*
\f + \fr 7:18 \fq Brenhines y Nefoedd \ft Y dduwies Asyriaidd Ishtar o bosibl.\f*
\f + \fr 7:31 \fq Toffet \ft h.y. ‛ffwrnais‛ neu ‛le tân‛\f*
\f + \fr 8:16 \fq Dan \ft Yr ardal fwyaf gogleddol yn Israel\f*
\f + \fr 9:1 \ft Hebraeg 8:23\f*
\f + \fr 9:2 \ft Hebraeg 9:1\f*
\f + \fr 10:8 \ft Ystyr yr Hebraeg yn ansicr\f*
\f + \fr 10:11 \ft Yr adnod yma ydy'r unig frawddeg Aramaeg yn llyfr Jeremeia. Mae'n bosib mai nodyn ar ymyl y ddalen oedd hi'n wreiddiol.\f*
\f + \fr 10:17 \fq gwarchae \ft Pan oedd byddin yn ymosod ar ddinas roedd yn amgylchynu'r ddinas a'i thorri i ffwrdd fel bod neb yn gallu mynd i mewn nac allan.\f*
\f + \fr 10:21 \ft Hebraeg, “bugeiliaid”\f*
\f + \fr 11:21 \fq Anathoth \ft Lle cafodd Jeremeia ei fagu (gw. 1:1).\f*
\f + \fr 12:8 \ft Hebraeg, “casáu nhw”\f*
\f + \fr 13:4 \fq Ewffrates \ft neu Perath, oedd yn afon fach rhyw dair milltir i'r gogledd-ddwyrain o Anathoth. Mae enw Hebraeg y ddwy afon yr un fath.\f*
\f + \fr 13:12 \fq jar gwin \ft Mae chwarae ar eiriau yn yr Hebraeg yma. Mae'r gair Hebraeg am "jar gwin" (\+tl nefel\+tl*) yn debyg iawn i'r gair Hebraeg am "ffŵl" (\+tl nafal\+tl*)\f*
\f + \fr 13:18 \fq y brenin a'r fam frenhines \ft Jehoiachin a'i fam, gafodd eu cymryd yn gaeth gydag arweinwyr Jerwsalem yn 597 \+sc CC\+sc* gw.Jeremeia 22:26; 29:2; 2 Brenhinoedd 24:14-16.\f*
\f + \fr 13:23 \fq dyn du \ft Hebraeg, “rhywun o Cwsh”. Yr ardal i'r de o wlad yr Aifft, sef Gogledd Swdan heddiw.\f*
\f + \fr 15:11 \ft Ystyr yr Hebraeg yn ansicr\f*
\f + \fr 19:2 \fq Giât y Sbwriel\ft Hebraeg, “Giât y darnau o lestri” neu “Giât y llestri wedi malu”. (gw. Nehemeia 2:13; 3:13-14; 12:31)\f*
\f + \fr 19:7 \fq drysu \ft Hebraeg, “gwagio”. (Mae'r gair Hebraeg yn dod o'r un gwreiddyn â'r gair am ‛jwg‛ yn adnod 1. Mae'r Hebraeg yn chwarae ar eiriau yma.)\f*
\f + \fr 19:9 \fq gwarchae \ft Pan oedd byddin yn ymosod ar ddinas roedd yn amgylchynu'r ddinas a'i thorri i ffwrdd fel bod neb yn gallu mynd i mewn nac allan.\f*
\f + \fr 21:2 \ft Byddin y brenin Nebwchadnesar o Babilon wnaeth ddinistrio Jerwsalem ym mis Gorffennaf 586 \+sc CC \+sc* (gw. 2 Brenhinoedd 25:1-11; 2 Cronicl 36:17-21)\f*
\f + \fr 21:14 \fq dy balas \ft Hebraeg, “dy goedwig”. Mae'n debyg mai cyfeiriad sydd yma at y palas adeiladodd Solomon, sef "Plas Coedwig Libanus" (gw. 1 Brenhinoedd 7:1-3)\f*
\f + \fr 22:9 \fq Jehoachas \ft Roedd Jehoachas yn frenin Jwda am dri mis ar ôl i'r Brenin Joseia farw yn 609 \+sc CC\+sc* Cafodd ei gymryd i'r Aifft gan Pharo Necho, ac yno y bu farw. (gw. 2 Brenhinoedd 23:31-34; 2 Cronicl 36:2-4)\f*
\f + \fr 22:10 \fq y brenin wedi marw \ft h.y. Joseia\f*
\f + \fr 22:10 \fq y brenin … i ffwrdd \ft h.y. Jehoachas (oedd hefyd yn cael ei alw yn Shalwm). Cafodd ei gymryd yn garcharor gan Pharo Necho, a bu farw yn yr Aifft (2 Brenhinoedd 23: 30-34).\f*
\f + \fr 22:11 \fq Shalwm \ft Enw arall ar Jehoachas\f*
\f + \fr 22:12 \fq Jehoiacim \ft Cafodd Jehoiacim (brawd Jehoachas) ei wneud yn frenin ar Jwda gan Pharo Necho. Roedd yn teyrnasu o 609 i 598 \+sc CC\+sc* Trodd i gefnogi Nebwchadnesar ond yna gwrthryfela yn ei erbyn, a dyna wnaeth arwain at fyddin Babilon yn ymosod ar Jerwsalem yn 597 \+sc CC\+sc* pan gafodd ei fab a llawer o arweinwyr eraill Jwda eu caethgludo (gw. 2 Brenhinoedd 23:34—24:16). Roedd Jehoiacim ei hun wedi marw cyn i hyn ddigwydd (2 Brenhinoedd 24:5-7).\f*
\f + \fr 22:20 \fq Libanus … Bashan … Afarîm \ft Mae Mynyddoedd Libanus i'r gogledd; mynyddoedd Bashan i'r gogledd-ddwyrain; a mynyddoedd Afarîm i'r de-ddwyrain. O fynyddoedd Afarîm yn Moab y cafodd Moses edrych ar y wlad roedd Duw wedi ei haddo i'w bobl (gw. Deuteronomium 32:49), ac yno ar y copa uchaf, sef Mynydd Nebo, y buodd e farw (gw. Numeri 27:12; Deuteronomium 32:49)\f*
\f + \fr 22:20 \fq gariadon \ft Cyfeiriad at y gwledydd roedd pobl Jwda'n pwyso arnyn nhw am help.\f*
\f + \fr 22:22 \ft Hebraeg, “bugeiliaid”\f*
\f + \fr 22:24 \ft Hebraeg, “Coneia”, enw arall ar Jehoiachin; buodd yn frenin am dri mis yn 598 \+sc CC\+sc* (gw. 2 Brenhinoedd 24:8-15; 2 Cronicl 36:9-10) Cafodd ei gymryd yn garcharor i Babilon, a bu yno am flynyddoedd lawer (Jeremeia 52:31-14; 2 Brenhinoedd 25:27-30).\f*
\f + \fr 22:24 \fq sêl-fodrwy \ft Yn Haggai 2:23 mae'r un darlun yn cael ei ddefnyddio i ddisgrifio Serwbabel, ŵyr Jehoiachin (gw. 1 Cronicl 3:17-19; Mathew 1:12).\f*
\f + \fr 22:30 \fq Fydd dim un … ar orsedd Dafydd \ft Mae'r addewid yn 2 Samuel 7:13-16 wedi dod i ben. Roedd y sefydliad yn Jerwsalem wedi diystyru amodau'r addewid – Salm 132:11-12\f*
\f + \fr 23:13 \fq Samaria gynt \ft Roedd Samaria, prifddinas teyrnas Israel yn y gogledd, wedi ei choncro gan fyddin Assyria bron 150 o flynyddoedd cyn hyn (yn 722 \+sc CC\+sc*)\f*
\f + \fr 23:14 \fq Sodom … Gomorra \ft Dwy dref gafodd eu dinistrio gan yr \+nd ARGLWYDD\+nd* am fod y bobl yno mor ddrwg (gw. Genesis 18:16—19:29).\f*
\f + \fr 24:1 \fq Jehoiachin \ft Hebraeg, Jechoneia, oedd yn enw arall ar Jehoiachin. Roedd yn frenin am dri mis yn 598 \+sc CC\+sc* cyn cael ei gymryd yn gaeth i Babilon.\f*
\f + \fr 24:8 \fq Sedeceia \ft yn frenin o 598 i 586 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 25:1 \fq y bedwaredd … ar Jwda \ft 605 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 25:3 \fq Joseia \ft yn frenin o 640 i 609 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 25:20 \fq beth sydd ar ôl o Ashdod \ft Cafodd ei choncro gan frenin yr Aifft ar ôl cael ei hamgylchynu am ddau ddeg naw o flynyddoedd.\f*
\f + \fr 25:25 \fq Simri, Elam a Media \ft Does neb yn gwybod ble roedd Simri. Roedd Elam i'r dwyrain o wlad Babilon, a Media i'r gogledd-ddwyrain o Babilon.\f*
\f + \fr 25:26 \ft Hebraeg, \+tl Sheshach\+tl*. Mwysair am ddinas Babilon. Roedd y gair yn cael ei lunio drwy ddefnyddio llythyren olaf yr wyddor yn lle'r llythyren gyntaf, ac yn y blaen.\f*
\f + \fr 25:34 \ft Hebraeg, “bugeiliaid”\f*
\f + \fr 26:6 \fq Seilo \ft Roedd y Tabernacl wedi bod yn Seilo ar un adeg.\f*
\f + \fr 26:18 \fq Heseceia \ft yn frenin o 716 i 687 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 26:24 \fq Achicam fab Shaffan \ft Mae'n amlwg ei fod yn ddyn dylanwadol iawn. Cafodd ei fab, Gedaleia, ei wneud yn llywodraethwr Jwda ar ôl i Jerwsalem gael ei choncro yn 586 \+sc CC\+sc* – gw. 2 Brenhinoedd 25:22\f*
\f + \fr 27:1 \fq Yn fuan … frenin ar Jwda \ft Felly roedd hyn ar ôl i'r dyrfa gyntaf o bobl Jerwsalem gael eu caethgludo i Babilon.\f*
\f + \fr 27:20 \fq Jehoiachin \ft Hebraeg, Jechoneia, oedd yn enw arall ar Jehoiachin.\f*
\f + \fr 28:4 \fq Jehoiachin \ft Hebraeg, Jechoneia, oedd yn enw arall ar Jehoiachin. Roedd yn frenin am dri mis yn 598 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 29:1 \fq cymryd yn gaeth … Nebwchadnesar \ft Roedd hyn wedi digwydd yn 598 \+sc CC\+sc* – 2 Brenhinoedd 24:14-17\f*
\f + \fr 29:2 \fq Jehoiachin \ft Hebraeg, Jechoneia, oedd yn enw arall ar Jehoiachin.\f*
\f + \fr 29:3 \fq Elasa fab Shaffan \ft Aelod o deulu dylanwadol iawn. Brawd i Achicam oedd wedi cefnogi Jeremeia flynyddoedd ynghynt, ac ewyrth i Gedaleia, gafodd ei wneud yn llywodraethwr Jwda ar ôl i Jerwsalem gael ei choncro yn 586 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 30:14 \fq gariadon \ft Cyfeiriad at y gwledydd roedd Jwda'n pwyso arnyn nhw am help.\f*
\f + \fr 31:6 \fq Effraim \ft Effraim oedd prif lwyth teyrnas Israel, ac mae'n aml yn cynrychioli y wlad yn gyfan.\f*
\f + \fr 31:8 \fq dir y gogledd \ft Asyria, lle cafodd pobl Israel eu cymryd yn gaethion yn 722 \+sc CC\+sc*, a Babilon, lle byddai pobl Jwda yn cael eu cymryd yn gaethion yn 586 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 31:15 \fq Rama \ft Tref oedd ryw 5 milltir i'r gogledd o Jerwsalem. Yn yr ardal yna, mewn lle o'r enw Seltsach, y cafodd Rachel (mam Joseff a Benjamin) ei chladdu (1 Samuel 10:2).\f*
\f + \fr 32:1 \fq Sedeceia … ddeg mlynedd \ft h.y. 588 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 34:7 \fq Lachish ac Aseca \ft Roedd Lachish 23 milltir i'r de-ddwyrain o Jerwsalem, ac Aseca 18 milltir i'r gogledd o Lachish.\f*
\f + \fr 34:18 \fq y llo … y darnau \ft Mae hyn yn adlewyrchu'r ffordd roedd ymrwymiad o'r fath yn cael ei gadarnhau yn seremonïol. gw. Genesis 15:7-18a\f*
\f + \fr 35:6 \fq Jonadab fab Rechab \ft Roedd Jonadab yn byw bron 250 o flynyddoedd ynghynt – gw. 2 Brenhinoedd 10:15-31. Fel y Nasareaid (Numeri 6:1-21) doedd y Rechabiaid ddim yn yfed gwin am fod grawnwin yn symbol o fywyd crefyddol paganaidd y Canaaneaid.\f*
\f + \fr 35:11 \fq byddin Syria \ft Roedd cynghrair rhwng Babilon a Syria ar y pryd – gw. 2 Brenhinoedd 24:2\f*
\f + \fr 36:1 \fq y bedwaredd … ar Jwda \ft 604–605 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 36:2 \fq sgrôl \ft Rholyn o bapurfrwyn neu ledr gydag ysgrifen arno.\f*
\f + \fr 36:9 \fq nawfed mis \ft Cislef, sef nawfed mis y calendr Hebreig, o tua canol Tachwedd i ganol Rhagfyr.\f*
\f + \fr 36:10 \ft Roedd Gemareia yn frawd i Achicam – gw. Jeremeia 26:24. Cafodd Gedaleia (mab Achicam, a nai i Gemareia), ei wneud yn llywodraethwr Jwda ar ôl i Jerwsalem gael ei choncro yn 586 \+sc CC\+sc* – gw. 2 Brenhinoedd 25:22\f*
\f + \fr 36:22 \fq nawfed mis \ft Cislef, sef nawfed mis y calendr Hebreig, o tua canol Tachwedd i ganol Rhagfyr.\f*
\f + \fr 37:1 \ft Hebraeg, Coneia, enw arall ar Jehoiachin; buodd yn frenin am dri mis yn 598 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 37:5 \fq Pharo \ft Apries, oedd hefyd yn cael ei adnabod fel Hoffra, oedd yn frenin yr Aifft o 589 i 570 \+sc CC\+sc* – gw. Jeremeia 44:30\f*
\f + \fr 38:7 \fq Affrica \ft Hebraeg, \+tl Cwsh\+tl*. Yr ardal i'r de o wlad yr Aifft, sef Gogledd Swdan heddiw.\f*
\f + \fr 39:1 \fq y degfed mis \ft Tebeth, sef degfed mis y calendr Hebreig, o tua canol Rhagfyr i ganol Ionawr.\f*
\f + \fr 39:2 \fq pedwerydd mis \ft Tamus, sef pedwerydd mis y calendr Hebreig, o tua canol Mehefin i ganol Gorffennaf.\f*
\f + \fr 39:2 \ft sef 587 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 39:4 \fq Dyffryn Iorddonen \ft Hebraeg, “Araba”.\f*
\f + \fr 39:5 \ft Roedd Ribla i'r gogledd o Israel, ar yr Afon Orontes yn Syria.\f*
\f + \fr 39:16 \fq Affricanwr \ft Hebraeg, \+tl Cwsh\+tl*. Yr ardal i'r de o wlad yr Aifft, sef Gogledd Swdan heddiw.\f*
\f + \fr 40:1 \fq Rama \ft Roedd Rama ryw bedair milltir i'r gogledd o Jerwsalem.\f*
\f + \fr 40:6 \fq Mitspa \ft Roedd Mitspa rhyw wyth milltir i'r gogledd o Jerwsalem, rhyw bedair milltir ymhellach i'r gogledd na Rama.\f*
\f + \fr 41:1 \fq seithfed mis \ft Tishri, neu Ethanim, sef seithfed mis y calendr Hebreig, o tua canol Medi i ganol Hydref.\f*
\f + \fr 41:5 \fq Sichem, Seilo a Samaria \ft Tair canolfan addoli bwysig yn hen deyrnas y gogledd, sef Israel\f*
\f + \fr 41:9 \fq Asa \ft 911 i 870 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 41:9 \fq Baasha \ft 909 i 886 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 41:12 \fq Gibeon \ft Roedd Gibeon ryw 6 milltir i'r gogledd-orllewin o Jerwsalem (gw. 2 Samuel 2:13)\f*
\f + \fr 41:17 \fq Bethlehem \ft Roedd Bethlehem ryw chwe milltir i'r de o Jerwsalem, ar y ffordd oedd yn arwain i'r Aifft.\f*
\f + \fr 42:14 \fq corn hwrdd \ft Hebraeg, “shoffar”\f*
\f + \fr 43:13 \fq obelisgau Heliopolis \ft Canolfan addoli Amon-Re, duw'r haul. Roedd yn enwog am ei obelisgau. Roedd Heliopolis tua 6 milltir i'r gogledd-ddwyrain o ble mae dinas Cairo heddiw.\f*
\f + \fr 44:17 \fq Brenhines y Nefoedd \ft Y dduwies Asyriaidd Ishtar o bosibl.\f*
\f + \fr 44:18 \fq stopio … iddi \ft Falle fod yma gyfeiriad at ddiwygiadau y brenin Joseia.\f*
\f + \fr 44:30 \fq Pharo Hoffra … ei ladd \ft Roedd Hoffra, neu Apries, yn frenin yr Aifft o 589 i 570 \+sc CC\+sc*, pan gafodd ei ladd gan Ahmosis II, ddaeth yn frenin yn ei le, a teyrnasu hyd 526 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 45:1 \fq y bedwaredd … ar Jwda \ft 604–605 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 46:0 \ft Mae proffwydi eraill yn rhoi negeseuon tebyg am y gwledydd o gwmpas Israel – gw. Amos 1-2; Eseia 13-23; Eseciel 25-32. Mae'n ein hatgoffa mai Duw ydy'r unig wir Dduw, a'i fod yn teyrnasu dros y gwledydd i gyd.\f*
\f + \fr 46:2 \fq y bedwaredd … ar Jwda \ft 604–605 \+sc CC\+sc* – gw. Jeremeia 25:1\f*
\f + \fr 46:9 \fq Affrica\ft Hebraeg, \+tl Cwsh\+tl*. Yr ardal i'r de o wlad yr Aifft, sef Gogledd Swdan heddiw.\f*
\f + \fr 46:15 \fq Apis \ft Tarw sanctaidd, oedd yn cael ei gadw mewn teml yn Memphis, yr Aifft, ac yn cael ei addoli fel duw.\f*
\f + \fr 46:25 \fq Amon, duw Thebes \ft Amon oedd brenin duwiau'r Aifft a duw sbesial y Pharo. Thebes (tua 400 milltir i'r de o Cairo) oedd prifddinas de'r Aifft, a chanolfan addoliad Amon\f*
\f + \fr 47:4 \fq Creta \ft Hebraeg, “Cafftor”, enw arall ar Creta, o ble daeth hynafiaid y Philistiaid – gw. Deuteronomium 2:23; Amos 9:7\f*
\f + \fr 48:18 \fq Dibon \ft prifddinas Moab.\f*
\f + \fr 48:19 \fq Aroer \ft Tref ar ffin ogleddol Moab, ar lan yr Afon Arnon.\f*
\f + \fr 48:31 \fq Cir-cheres \ft Hen brifddinas Moab. Tua 11 milltir i'r dwyrain o'r Môr Marw.\f*
\f + \fr 49:1 \fq Milcom \ft Un o dduwiau Ammon – 1 Brenhinoedd 11:5. Enw arall arno oedd Molech – 2 Brenhinoedd 23:10; Jeremeia 32:35\f*
\f + \fr 49:1 \fq tir Gad \ft roedd tir llwyth Gad i'r dwyrain o'r Afon Iorddonen.\f*
\f + \fr 49:3 \fq Cheshbon \ft gw. 48:45; roedd Cheshbon ar y ffin rhwng Moab ac Ammon.\f*
\f + \fr 49:7 \fq Teman \ft Tref bwysig yng ngogledd Edom, wedi ei henwi ar ôl ŵyr i Esau – gw. Genesis 36:10-11. Weithiau yn enw ar ogledd Edom i gyd.\f*
\f + \fr 49:8 \fq Dedan \ft Enw llwyth oedd yn byw yn ne-ddwyrain Edom.\f*
\f + \fr 49:13 \fq Bosra \ft Prifddinas Edom.\f*
\f + \fr 49:21 \fq Môr Coch \ft Hebraeg, “Môr y Brwyn”.\f*
\f + \fr 49:23 \fq Chamath ac Arpad \ft Dwy dref yn Syria.\f*
\f + \fr 49:27 \fq Ben-hadad \ft Enw neu deitl ar nifer o frenhinoedd Damascus (1 Brenhinoedd 15:18, 20; 2 Brenhinoedd 13:24). Ystyr yr enw ydy "mab Hadad". Hadad oedd Duw'r storm.\f*
\f + \fr 49:28 \fq Cedar \ft Nifer o lwythau nomadig oedd yn bell i'r dwyrain. gw. Jeremeia 2:11\f*
\f + \fr 49:33 \fq Elam \ft Gwlad i'r dwyrain o Babilon a'r Afon Tigris. De-orllewin Iran heddiw. Y brifddinas oedd Swsa.\f*
\f + \fr 50:2 \fq Bel … Merodach \ft Dau enw ar yr un duw.\f*
\f + \fr 50:17 \fq Brenin … nhw \ft Brenin Asyria goncrodd Samaria (prifddinas teyrnas y gogledd) yn 722 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 50:17 \fq Nebwchadnesar … esgyrn \ft Nebwchadnesar, brenin Babilon, goncrodd Jerwsalem yn 587 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 50:21 \fq Merathaim … Pecod \ft Ffurfiau Hebraeg o enwau Babilonaidd ar rannau o'r wlad. \fqa Merathaim \ft oedd y morlynnoedd wrth aberoedd yr Afonydd Tigris ac Ewffrates, ond yn Hebraeg mae'r gair yn golygu "Gwrthryfel Dwbl". Roedd \fqa Pecod \ft yn enw ar lwyth yn ne-ddwyrain Babilon, ond yn Hebraeg mae'n golygu "Cosb".\f*
\f + \fr 50:41-43 \fq Gwyliwch! mae byddin … wrth gael babi. \ft Dyfyniad o Jeremeia 6:22-24. Yno Babilon oedd y gorthrymwr, ond yma mae byddin yn ymosod ar Babilon.\f*
\f + \fr 50:44-46 \fq Bydda i'n gyrru … drwy'r gwledydd i gyd \ft Dyfyniad o Jeremeia 49:19-21. Yno roedd Duw yn defnyddio Babilon i gyflawni ei fwriadau, ond yma mae Duw yn cosbi Babilon.\f*
\f + \fr 51:1 \fq Babilonia \ft Hebraeg, \+tl Leb-Camai\+tl* (“Calon y rhai sy'n codi yn fy erbyn i”). Mwysair am bobl Babilon. Roedd y gair yn cael ei lunio drwy ddefnyddio llythyren olaf yr wyddor yn lle'r llythyren gyntaf, ac yn y blaen.\f*
\f + \fr 51:11 \fq brenhinoedd Media \ft Teyrnasoedd bach oedd yn rhan o Ymerodraeth Media.\f*
\f + \fr 51:27 \fq corn hwrdd \ft Hebraeg, “shoffar”\f*
\f + \fr 51:27 \fq Ararat, Minni, ac Ashcenas \ft Teyrnasoedd i'r gogledd o Babilon oedd yn rhan o Ymerodraeth y Mediaid.\f*
\f + \fr 51:41 \ft Hebraeg, \+tl Sheshach\+tl*. \ft Mwysair am ddinas Babilon. Roedd y gair yn cael ei lunio drwy ddefnyddio llythyren olaf yr wyddor yn lle'r llythyren gyntaf, ac yn y blaen.\f*
\f + \fr 51:59 \fq Seraia (mab Nereia ac ŵyr i Maaseia) \ft Brawd i Barŵch wnaeth helpu Jeremeia i ysgrifennu ei broffwydoliaethau (gw. 32:12; 36:4-10).\f*
\f + \fr 52:1 \fq benodi'n frenin \ft Gan Nebwchadnesar (gw. 37:1).\f*
\f + \fr 52:1 \fq un deg un mlynedd \ft o 598 i 586 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 52:1 \fq Jeremeia o Libna \ft Jeremeia arall, nid y proffwyd (gw. 1:1) Roedd Libna yn dref ar y ffin rhwng Jwda a Philistia.\f*
\f + \fr 52:4 \fq y degfed mis \ft Tebeth, sef degfed mis y calendr Hebreig, o tua canol Rhagfyr i ganol Ionawr.\f*
\f + \fr 52:5 \fq gwarchae \ft Pan oedd byddin yn ymosod ar ddinas roedd yn amgylchynu'r ddinas a'i thorri i ffwrdd fel bod neb yn gallu mynd i mewn nac allan.\f*
\f + \fr 52:6 \fq pedwerydd mis \ft Tamus, sef pedwerydd mis y calendr Hebreig, o tua canol Mehefin i ganol Gorffennaf. Yr union ddyddiad fyddai Gorffennaf 18, 586 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 52:7 \fq Dyffryn Iorddonen \ft Hebraeg, “Araba”.\f*
\f + \fr 52:28 \fq seithfed flwyddyn fel brenin \ft 598–597 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 52:29 \fq Ym mlwyddyn un deg wyth o'i deyrnasiad \ft 587–586 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 52:30 \fq ym mlwyddyn dau ddeg tri o'i deyrnasiad \ft 583–582 \+sc CC\+sc* \f*
\f + \fr 52:31 \fq Efil-merodach \ft Mab Nebwchadnesar oedd yn teyrnasu ar Babilon o 562 i 560 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 52:31 \fq deuddegfed mis \ft Adar, sef deuddegfed mis y calendr Hebreig, o tua canol Chwefror i ganol Mawrth.\f*
\f + \fr 1:6 \ft Hebraeg, “merch Seion.” Cymal sy'n cael ei ddefnyddio drwy'r llyfr i ddisgrifio dinas Jerwsalem.\f*
\f + \fr 2:2 \fq trefi caerog … Jwda \ft Caerau fel Lachish ac Aseca – gw. Jeremeia 34:7\f*
\f + \fr 3:24 \fq Dim ond … gen i \ft Hebraeg, “Yr \+nd ARGLWYDD\+nd* ydy fy siâr i.” gw. Numeri 18:20\f*
\f + \fr 3:27 \fq ddysgu ymostwng \ft Hebraeg, gymryd yr iau ar ei ysgwyddau\f*
\f + \fr 4:3 \fq estrys yn yr anialwch \ft Roedd cred fod yr estrys yn gadael ei hwyau ar lawr heb ofalu amdanyn nhw – gw. Job 39:13-18\f*
\f + \fr 4:5 \fq dillad crand \ft Hebraeg, “ysgarlad”. Roedd ysgarlad yn lliw brenhinol ac yn arwydd o gyfoeth.\f*
\f + \fr 5:2 \fq gwlad \ft Hebraeg, “etifeddiaeth”, sy'n cyfeirio at y wlad roddodd Duw i Abraham – gw. Jeremeia 2:7; Deuteronomium 26:1\f*
\f + \ft Gorffennaf 31, 593 \+sc CC\+sc* mae'n debyg.\f*
\f + \fr 2:1 \fq Ddyn \ft Hebraeg, “Fab dyn”, sy'n golygu "person dynol".\f*
\f + \fr 2:9 \fq sgrôl \ft Rholyn o bapurfrwyn neu ledr gydag ysgrifen arno.\f*
\f + \fr 3:15 \fq Tel-abib \ft Sef, "twmpath y llifogydd". Ni ddylid ei gymysgu gyda dinas Tel Aviv yn Israel.\f*
\f + \fr 4:2 \fq gwarchae \ft Pan oedd byddin yn ymosod ar ddinas roedd yn amgylchynu'r ddinas a'i thorri i ffwrdd fel bod neb yn gallu mynd i mewn nac allan.\f*
\f + \fr 4:4 \fq tri chant naw deg diwrnod \ft Mae'n cynrychioli'r nifer o flynyddoedd ers i deml Solomon gael ei chodi.\f*
\f + \fr 4:13 \fq bwyd sy'n aflan \ft Roedd carthion dynol i fod i gael eu claddu tu allan i'r gwersyll (gw. Deuteronomium 23:12-13), felly fyddai'r bara yma ddim yn cael ei ystyried yn iawn i'w fwyta. Ond pan does dim dewis, mae pobl yn fodlon bwyta unrhyw beth.\f*
\f + \fr 6:11 \fq ysgwyd dy ddwrn \ft Hebraeg, “curo dy ddwylo”, oedd yn arwydd eich bod wedi gwylltio.\f*
\f + \fr 6:14 \fq Ribla \ft Hebraeg, \+tl Dibla.\+tl* Roedd tref Ribla ar lan Afon Orontes yn ardal Chamath, sef gogledd Libanus (2 Brenhinoedd 23:33). Roedd Chamath ar ffin ogleddol Israel (Eseciel 47:14).\f*
\f + \fr 8:1\fq pumed diwrnod o'r chweched mis \ft Medi 17, 592 \+sc CC\+sc* mae'n debyg (14 mis ar ôl y weledigaeth gyntaf.)\f*
\f + \fr 8:14 \fq Tammws \ft Roedd pobl yn credu fod y duw Tammws yn marw bob blwyddyn yn y tymor sych. Yn ystod y mis Tammws (o tua canol Mehefin i ganol Gorffennaf), roedd merched yn wylo a galaru ar ei ôl, yn y gobaith o ddod ag e yn ôl yn fyw. gw. hefyd Daniel 11:37\f*
\f + \fr 8:17 \fq codi dau fys ata i \ft Hebraeg, “rhoi'r brigyn wrth eu trwynau”, sydd ym marn rhai yn idiom yn golygu sarhau neu amharchu rhywun.\f*
\f + \fr 9:4 \fq farc \ft Hebraeg, \+tl taf\+tl* – llythyren oedd yn cael ei hysgrifennu ar ffurf croes mewn hen lawysgrifen Hebraeg.\f*
\f + \fr 10:14 \fq tarw \ft Hebraeg, “y ceriwb”, ond gw. 1:10.\f*
\f + \fr 11:23 \fq mynydd … ddinas \ft Mynydd yr Olewydd. Crib tua dwy filltir a hanner o hyd i'r dwyrain o Jerwsalem.\f*
\f + \fr 12:13 \fq mynd ag e'n gaeth … bydd e'n marw \ft Yn ôl 2 Brenhinoedd 25:6,7, cafodd y Brenin Sedeceia ei ddallu cyn cael ei gymryd yn gaeth i Babilon. A dyna lle buodd e farw – Jeremeia 52:11\f*
\f + \fr 14:14,20 \fq Daniel \ft neu, falle Danel – gw. Eseciel 28:3\f*
\f + \fr 16:3 \fq Amoriaid … Hethiad \ft Y rhai oedd yn byw yn Canaan cyn pobl Israel.\f*
\f + \fr 17:12 \fq brenin Jwda \ft y Brenin Jehoiachin (gw. 2 Brenhinoedd 24:10-12,15,16).\f*
\f + \fr 20:1 \fq degfed diwrnod o'r pumed mis \ft Awst 14, 591 \+sc CC\+sc* mae'n debyg.\f*
\f + \fr 20:12 \fq Sabothau \ft h.y. dyddiau arbennig i orffwys\f*
\f + \fr 20:29 \fq "Yr Allor" \ft Hebraeg, \+tl Bamah\+tl* sef y gair am gysegr neu allor leol i addoli duwiau paganaidd.\f*
\f + \fr 21:14 \fq ysgwyd dy ddwrn \ft Hebraeg, “curo dy ddwylo”, oedd yn arwydd eich bod wedi gwylltio.\f*
\f + \fr 21:17 \fq ysgwyd fy nwrn \ft Hebraeg, “curo fy nwylo”, oedd yn arwydd eich bod wedi gwylltio.\f*
\f + \fr 21:21 \fq brenin Babilon \ft Nebwchadnesar\f*
\f + \fr 22:13 \fq ysgwyd fy nwrn \ft Hebraeg, “curo fy nwylo”, oedd yn arwydd eich bod wedi gwylltio.\f*
\f + \fr 23:15,23 \fq Caldea \ft Hen enw ar ddeheudir gwlad Babilon\f*
\f + \fr 23:22 \fq Oholiba \ft sef, Jerwsalem (gw. adnod 4).\f*
\f + \fr 23:22 \fq cariadon \ft Mae'r gair Hebraeg yn air am feistres neu bartner cyfreithlon oedd ddim yn wraig i ddyn yn ystyr lawnaf y gair.\f*
\f + \fr 23:36 \fq Ohola ac Oholiba \ft sef, Samaria a Jerwsalem (gw. adnod 4).\f*
\f + \fr 24:1 \fq degfed diwrnod o'r degfed mis \ft Ionawr 15, 588 \+sc CC\+sc* mae'n debyg.\f*
\f + \fr 24:17 \fq cuddio … i gydymdeimlo \ft Arwyddion fod rhywun yn galaru.\f*
\f + \fr 25:0 \ft Mae proffwydi eraill yn rhoi negeseuon tebyg am y gwledydd o gwmpas Israel – gw. Amos 1-2; Eseia 13-23; Jeremeia 46-51. Mae'n ein hatgoffa mai Duw ydy'r unig wir Dduw, a'i fod yn teyrnasu dros y gwledydd i gyd.\f*
\f + \fr 25:6 \fq ysgwyd dwrn \ft Hebraeg, “curo dwylo”, oedd yn arwydd eich bod wedi gwylltio.\f*
\f + \fr 25:13 \fq Teman \ft Tref bwysig yng ngogledd Edom, wedi ei henwi ar ôl ŵyr i Esau – gw. Genesis 36:10-11.\f*
\f + \fr 25:16 \ft Enw arall ar y Philistiaid, oedd wedi dod o Creta yn wreiddiol.\f*
\f + \fr 26:0 \fq Tyrus \ft Dinas borthladd enwog ar lan Môr y Canoldir, ryw 100 milltir i'r gogledd o Jerwsalem. Roedd wedi ei hadeiladu'n rhannol ar ynys.\f*
\f + \fr 26:1 \fq diwrnod cyntaf y flwyddyn \ft Ebrill 23, 587 \+sc CC\+sc* mae'n debyg\f*
\f + \fr 27:12 \fq Tarshish \ft Porthladd yn ne Sbaen.\f*
\f + \fr 27:16 \fq Edom \ft Rhai llawysgrifau Hebraeg ac un cyfieithiad hynafol; mwyafrif y llawysgrifau Hebraeg, \fqa Aram \ft sef Syria.\f*
\f + \fr 27:25 \fq llongau masnach mawr \ft Hebraeg, “Llongau Tarshish”, sef porthladd yn Sbaen.\f*
\f + \fr 28:2 \fq dywysog Tyrus \ft Ethbaal II, brenin Tyrus o 750 i 739 \+sc CC\+sc* \f*
\f + \fr 28:3 \fq Daniel \ft Falle mai cyfeiriad sydd yma at Danel, oedd yn arweinydd enwog yn chwedloniaeth Canaan. Dywedir fod ganddo ddoethineb goruwchnaturiol. (Mae'r hanes amdano wedi ei gadw mewn llenyddiaeth Wgaritig o ben uchaf arfordir Phenicia). gw. hefyd Eseciel 14:14,20.\f*
\f + \fr 28:19 \fq Sidon \ft Dinas ar arfordir Môr y Canoldir, 25 milltir i'r gogledd o Tyrus.\f*
\f + \fr 29:1 \fq deuddegfed diwrnod o'r degfed mis \ft Ionawr 7, 587 \+sc CC\+sc* mae'n debyg\f*
\f + \fr 29:2 \fq Pharo \ft Apries, oedd hefyd yn cael ei adnabod fel Hoffra, oedd yn frenin yr Aifft o 589 i 570 \+sc CC\+sc* – gw. Jeremeia 44:30 a 37:5,11\f*
\f + \fr 29:10 \fq Ethiopia \ft Hebraeg, \+tl Cwsh\+tl*, sef ardal i'r de o'r Aifft, yn cynnwys rhannau o Ethiopia a'r Swdan.\f*
\f + \ft Ebrill 26, 571 \+sc CC\+sc* mae'n debyg\f*
\f + \fr 29:18 \ft Hebraeg, “wedi gwneud pob pen yn foel a phob ysgwydd yn gignoeth.”\f*
\f + \fr 30:4,9 \fq Cwsh \ft Teyrnas i'r de o wlad yr Aifft, sef Gogledd Swdan heddiw.\f*
\f + \fr 30:5 \fq pobl Israel \ft Hebraeg, “meibion tir yr ymrwymiad”\f*
\f + \fr 30:15,16 \ft Hebraeg \+tl Sin;\+tl*. Caer filwrol ar ffin gogledd-ddwyrain yr Aifft.\f*
\f + \fr 30:17 \ft Hebraeg, \+tl On a Pi-beseth.\+tl*\f*
\f + \fr 30:18 \fq dod â grym … i ben \ft Hebraeg, “torri iau yr Aifft”\f*
\f + \fr 30:20 \fq seithfed diwrnod o'r mis cyntaf \ft Ebrill 29, 587 \+sc CC\+sc* mae'n debyg. Roedd hyn 3 mis yn unig cyn i fyddin Babilon dorri trwy waliau Jerwsalem – gw. 2 Brenhinoedd 25:3-4\f*
\f + \fr 31:1 \fq diwrnod cyntaf y trydydd mis \ft Mehefin 21, 587 \+sc CC\+sc* mae'n debyg.\f*
\f + \fr 31:2 \fq Pharo \ft Apries, oedd hefyd yn cael ei adnabod fel Hoffra, oedd yn frenin yr Aifft o 589 i 570 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 32:1 \fq diwrnod cynta'r deuddegfed mis \ft Mawrth 3, 585 \+sc CC\+sc* mae'n debyg\f*
\f + \fq y pymthegfed diwrnod o'r un mis \ft Mawrth 17, 585 \+sc CC\+sc* mae'n debyg\f*
\f + \fr 33:3 \fq corn hwrdd \ft Hebraeg, “shoffar”\f*
\f + \ft Ionawr 19, 585 \+sc CC\+sc* mae'n debyg\f*
\f + \fr 35:2 \fq Edom \ft Hebraeg, “Mynydd Seir”, sef enw arall ar Edom.\f*
\f + \fr 37:24-28 \ft Mae'r addewidion yma yn debyg i'r bendithion wnaeth Duw eu haddo i'w bobl ffyddlon yn Lefiticus 26:1-13\f*
\f + \fr 38:5 \fq dwyrain Affrica \ft Hebraeg, \+tl Cwsh\+tl*. Yr ardal i'r de o wlad yr Aifft, sef Gogledd Swdan heddiw.\f*
\f + \fr 40:1 \fq degfed diwrnod o'r mis cyntaf \ft Ebrill 19, 573 \+sc CC\+sc* mae'n debyg\f*
\f + \fr 41:3 \fq aeth i mewn i'r cysegr mewnol \ft Er fod Eseciel (oedd yn offeiriad) wedi cael mynd i mewn i'r cyntedd a'r cysegr allanol, dydy e ddim yn mynd i mewn i'r cysegr mewnol.\f*
\f + \fr 45:11 \fq Rhaid cael … hwnnw \ft Hebraeg, “rhaid i'r bath fod yn un rhan o ddeg o homer, a'r effa hefyd yn un rhan o ddeg o homer. Yr homer fydd y safon.”\f*
\f + \fr 45:18 \fq flwyddyn \ft Hebraeg, “mis cyntaf”, sef Abib (sydd hefyd yn cael ei alw yn Nisan). Mis cyntaf y calendr Hebreig sy'n rhedeg o tua canol Mawrth i ganol Ebrill.\f*
\f + \fr 45:25 \fq seithfed mis \ft Tishri (neu Ethanim), sef seithfed mis y calendr Hebreig, o tua canol Medi i ganol Hydref.\f*
\f + \fr 46:17 \fq blwyddyn y rhyddhau \ft Dyma "Flwyddyn y Jiwbili". Roedd tir ac eiddo i'w roi yn ôl i'r perchennog gwreiddiol (gw. Lefiticus 25:10).\f*
\f + \fr 1:1 \fq y drydedd flwyddyn \ft 605 \+sc CC\+sc* Roedd Jehoiacim yn frenin o 609 i 598 \+sc CC\+sc* Byddai Daniel yn fachgen yn ei arddegau ar y pryd\f*
\f + \fr 1:1 \fq Nebwchadnesar, brenin Babilon \ft Roedd Nebwchadnesar yn teyrnasu o tua 605 i 562 \+sc CC\+sc* Byddai Daniel yn fachgen yn ei arddegau ar y pryd\f*
\f + \fr 1:2 \fq wlad Babilon \ft Hebraeg, \+tl Shinar \+tl* sy'n hen enw am wlad Babilon.\f*
\f + \fr 1:4 \fq Babilon \ft Hebraeg, “Caldeaid”, sy'n hen enw am y Babiloniaid.\f*
\f + \fr 1:7 \fq Ond dyma'r … Abednego \ft Roedd rhoi enwau newydd yn arwydd o berchnogaeth. Newidwyd eu henwau Hebreig i enwau oedd yn dyrchafu duwiau Babilon. Ystyr yr enwau Hebreig: Daniel – ‛Duw ydy fy Marnwr‛; Hananeia – ‛Mae'r \+nd ARGLWYDD\+nd* wedi bod yn hael‛; Mishael – ‛Pwy sydd fel Duw?‛; ac Asareia – ‛Mae'r \+nd ARGLWYDD\+nd* wedi helpu‛.\f*
\f + \fr 1:21 \fq y flwyddyn y daeth Cyrus yn frenin \ft 539 \+sc CC\+sc* Erbyn hynny byddai Daniel yn ei 80au cynnar.\f*
\f + \fr 2:4 \fq yn Aramaeg \ft Nodyn golygyddol sy'n dynodi newid yn iaith y llyfr. Mae Penodau 2:4—7:28 wedi eu hysgrifennu yn yr iaith Aramaeg.\f*
\f + \fr 3:5 \fq trigon \ft Offeryn siap triongl gyda pedwar neu fwy o dannau arno – rhyw fath o delyn law.\f*
\f + \fr 3:6 \fq ffwrnais o dân \ft Roedd dienyddio rhywun trwy ei losgi yn rhywbeth oedd yn digwydd yn Babilon – gw. Jeremeia 29:22\f*
\f + \fr 3:25 \fq yn fod dwyfol \ft Aramaeg, “yn fab i'r duwiau”, sy'n idiom am un o'r bodau oedd yn cael eu hystyried yn ‛dduwiau‛ gan y bobl hynny oedd yn credu mewn aml-dduwiaeth.\f*
\f + \fr 4:13 \fq angel \ft Aramaeg, “gwyliwr”. Gair sy'n golygu ‛un effro‛, ac a ddaeth i'w ddefnyddio'n gyson am ‛angel‛ mewn llenyddiaeth Iddewig yn ddiweddarach.\f*
\f + \fr 4:16 \fq meddwl ei fod yn anifail \ft Yr enw ar yr afiechyd meddwl yma ydy ‛lycanthropedd‛ neu ‛soanthropedd‛.\f*
\f + \fr 4:16 \fq amser hir \ft Aramaeg, “saith o gyfnodau”.\f*
\f + \fr 4:17 \fq angylion \ft gw. nodyn ar 4:13.\f*
\f + \fr 4:23 \fq angel \ft gw. nodyn ar 4:13.\f*
\f + \fr 4:25 \fq amser hir \ft Aramaeg, “saith cyfnod”.\f*
\f + \fr 4:32 \fq amser hir \ft Aramaeg, “saith cyfnod”.\f*
\f + \fr 5:1 \fq Belshasar \ft Mab hynaf Nabonidws, brenin Babilon o 556 i 539 \+sc CC\+sc* Aeth Nabonidws i fyw i Teima (yn Arabia) am ddeg mlynedd, a gadael Babilon yng ngofal Belshasar.\f*
\f + \fr 5:2 \fq ei ragflaenydd \ft Aramaeg, “tad”. Roedd tri o frenhinoedd eraill ar Babilon rhwng Nebwchadnesar a Nabonidws (tad Belshasar). Ond yn y cyfnod hwnnw roedd unrhyw frenin blaenorol yn cael ei alw yn "dad" y brenin presennol.\f*
\f + \fr 5:28 \fq Persia \ft Yn Aramaeg mae'r gair am "Persia" yn swnio'n debyg iawn i'r gair am "rannu".\f*
\f + \fr 5:30 \fq cafodd Belshasar … ei lofruddio \ft yn y flwyddyn 539 \+sc CC\+sc* Byddai Daniel yn ddyn dros wyth deg oed erbyn hyn.\f*
\f + \fr 6:28 \fq Cyrus o Persia \ft yn frenin o 559 i 530 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 7:0 \fq Pedwar Creadur \ft Mae'n bosib mai un ffynhonnell tu cefn i'r darluniau yma ydy Hosea 13:7-8\f*
\f + \fr 7:1 \fq blwyddyn gyntaf Belshasar \ft tua 553 \+sc CC\+sc* Roedd Daniel tua 67 oed ar y pryd.\f*
\f + \fr 7:6 \fq bedwar pen \ft Pedwar brenin Persia falle – gw. 11:2\f*
\f + \fr 7:12 \fq am gyfnod ar ôl hynny \ft Aramaeg “am amser a chyfnod”.\f*
\f + \fr 7:13 \fq person dynol \ft Aramaeg, “mab y dyn”. Roedd Iesu'n aml yn disgrifio'i hun fel ‛Mab y Dyn‛\f*
\f + \fr 7:21 \fq corn bach … trechu nhw \ft Antiochus IV Epiphanes mae'n debyg. Roedd yn teyrnasu o tua 175 i 164 \+sc CC\+sc* ac yn hynod o greulon tuag at yr Iddewon.\f*
\f + \fr 8:1 \ft Yma mae'r iaith wreiddiol yn newid yn ôl i'r Hebraeg.\f*
\f + \fr 8:1 \fq trydedd flwyddyn teyrnasiad Belshasar \ft 551 \+sc CC\+sc*, dwy flynedd ar ôl y weledigaeth gyntaf (gw. 7:1). Roedd Daniel tua 69 mlwydd oed ar y pryd.\f*
\f + \fr 8:2 \fq Shwshan \ft Tua 200 milltir i'r dwyrain o Babilon.\f*
\f + \fr 8:3 \fq hwrdd \ft Ymerodraeth Media-Persia – gw. adn 20.\f*
\f + \fr 8:5 \fq fwch gafr \ft Groeg – gw. adn.21\f*
\f + \fr 8:5 \fq corn amlwg \ft Alecsander Fawr mae'n debyg. Daeth Alecsander yn frenin Macedonia yn 336 \+sc CC\+sc* Erbyn 331 \+sc CC\+sc* roedd wedi concro Ymerodraeth Persia.\f*
\f + \fr 8:6-7 \fq daeth at … o'i afael \ft Rhwng 334 a 331 \+sc CC\+sc* enillodd Alecsander Fawr sawl buddugoliaeth yn erbyn Dareius III, a lledodd ei Ymerodraeth o wlad Groeg i'r India.\f*
\f + \fr 8:8 \fq pedwar corn mawr \ft Y pedwar cadfridog y rhannwyd teyrnas Alecsander Fawr rhyngddyn nhw mae'n debyg – Cassander (Macedonia a Groeg), Lysimachus (Thrace a rhannau o Asia Leiaf), Seleucus (Syria a thiroedd tua'r dwyrain), a Ptolemi (Yr Aifft). Bu farw Alecsander Fawr yn 323 \+sc CC\+sc*, ac ar ôl blynyddoedd o ffraeo rhwng cadfridogion y fyddin, rhannodd yr Ymerodraeth yn bedair teyrnas yn 301 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 8:9 \fq hwrdd \ft Antiochus IV Epiphanes mae'n debyg. Roedd yn teyrnasu o tua 175 i 164 \+sc CC\+sc* ac yn hynod o greulon tuag at yr Iddewon.\f*
\f + \fr 8:9 \fq y de a'r dwyrain \ft Ymgyrchodd Antiochus yn erbyn yr Aifft yn y de (1 Macabeaid 1:16-20) a'r Parthiaid i'r dwyrain (1 Macabeaid 3:27-37; 6:1-4)\f*
\f + \fr 8:9 \fq Y Wlad Hardd \ft Disgrifiad o wlad Israel. (gw. Jeremeia 3:19; Eseciel 20:6,15)\f*
\f + \fr 8:12 \fq gwir \ft Cyfeiriad at lyfrau'r Gyfraith Iddewig, y Torâ, mae'n debyg. gw. 1 Macabeaid 1:56\f*
\f + \fr 8:14 \fq y deml … iawn eto \ft Cyfeiriad at Ailgysegru'r deml mae'n debyg. Digwyddodd hyn ar Ragfyr 25, 165 \+sc CC\+sc* Mae un o wyliau'r Iddewon, Gŵyl y Cysegriad (\+tl Chanwca\+tl*), yn dathlu'r digwyddiad.\f*
\f + \fr 8:25 \fq Bydd yn dinistrio … saff \ft Cyfeiriad, falle, at yr ymosodiad annisgwyl ar Jerwsalem sy'n cael ei ddisgrifio yn 1 Macabeaid 1: 29-30\f*
\f + \fr 9:1 \fq Dareius o Media \ft Mae ysgolheigion yn ansicr pwy yn union y cyfeirir ato.\f*
\f + \fr 9:1 \fq Ahasferus \ft Xerxes yn yr LXX. Mae'n bosib mai teitl brenhinol ydy'r enw Ahasferus yma.\f*
\f + \fr 9:2 \fq blwyddyn gyntaf ei deyrnasiad \ft tua 538 \+sc CC\+sc* mae'n debyg. Byddai Daniel yn ddyn yn ei wyth degau cynnar erbyn hyn.\f*
\f + \fr 9:2 \fq saith deg o flynyddoedd \ft gw. Jeremeia 25:11-13; 29:10.\f*
\f + \fr 9:11 \fq mae'r felltith … nghyfraith Moses \ft gw. Lefiticus 26:27-45; Deuteronomium 28:15-68\f*
\f + \fr 9:17 \fq edrych yn garedig \ft Hebraeg, “llewyrchu dy wyneb,” sef gwenu'n garedig. gw. Numeri 6:25; Salm 80:3,7,19\f*
\f + \fr 9:20 \fq mynydd sydd wedi ei gysegru ganddo \ft y bryn roedd y deml wedi ei hadeiladu arni.\f*
\f + \fr 9:24 \fq saith deg cyfnod o saith \ft cf. Lefiticus 25:8. Roedd y rhifau 7 a 70 yn cynrychioli cyfnodau cyflawn, a 7 wedi ei luosi â 7 (sef 49) yn symbol o'r blynyddoedd cyn Blwyddyn y Rhyddhau.\f*
\f + \fr 9:25 \fq un wedi ei eneinio'n arweinydd \ft Mae'r gair Hebraeg yn golygu "tywallt olew (ar ben rhywun)". Dyma sut oedd rhywun yn cael ei wneud yn offeiriad neu yn frenin.\f*
\f + \fr 9:27 \fq Yna ar yr adain … dinistrio\ft Falle fod hyn yn cyfeirio at beth ddigwyddodd yn 1 Macabeaid 1:54-57. Mae'n bosib fod "adain" yn cyfeirio at gyrn yr allor. Gwnaeth Antiochus IV ddefodau Iddewig yn anghyfreithlon (Darllen y Gyfraith, cadw'r Saboth, ymarfer enwaediad a chyflwyno aberthau). Cysegrodd y Deml o'r newydd i'r duw Zews/Iau, codi delw o'r duw hwnnw yn y deml ac (yn ôl yr hanesydd Josephus) aberthu moch iddo ar yr allor.\f*
\f + \fr 10:1 \fq trydedd flwyddyn teyrnasiad Cyrus \ft 536 \+sc CC\+sc* Roedd Daniel tua wyth deg pedwar oed.\f*
\f + \fr 10:4 \fq mis cyntaf \ft Nisan (oedd hefyd yn cael ei alw yn Abib), sef mis cyntaf y calendr Hebreig, o tua canol Mawrth i ganol Ebrill. Dyma pryd oedd Gŵyl y Pasg yn cael ei dathlu – gw. Exodus 12:2\f*
\f + \fr 10:13 \fq arweinydd \ft Hebraeg, “tywysog”. Cyfeiriad at angel mae'n debyg.\f*
\f + \fr 11:1 \fq Dareius o Media \ft gw. 5:31.\f*
\f + \fr 11:2 \fq tri brenin arall \ft Cambyses (tua 530–522 \+sc CC\+sc*), Pseudo-Smerdis (tua 522 \+sc CC\+sc*) a Dareius I Hystaspes (tua 522–486 \+sc CC\+sc*) mae'n debyg.\f*
\f + \fr 11:2 \fq pedwerydd \ft Xerxes I (tua 486–465 \+sc CC\+sc*) mae'n debyg.\f*
\f + \fr 11:3 \fq brenin pwerus \ft Alecsander Fawr (oedd yn teyrnasu o tua 336 i 323 \+sc CC\+sc*) mae'n debyg. Concrodd Ymerodraeth Persia yn 330 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 11:4 \fq bydd ei ymerodraeth yn rhannu'n bedair … rhyngddyn nhw \ft Y pedwar cadfridog y rhannwyd teyrnas Alecsander Fawr rhyngddyn nhw mae'n debyg – Cassander (Macedonia a Groeg), Lysimachus (Thrace a rhannau o Asia Leiaf), Seleucus (Syria a thiroedd tua'r dwyrain), a Ptolemi (Yr Aifft). Bu farw Alecsander Fawr yn 323 \+sc CC\+sc*, ac ar ôl blynyddoedd o ffraeo rhwng cadfridogion y fyddin, rhannodd yr Ymerodraeth yn bedair teyrnas yn 301 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 11:5 \fq brenin y de \ft Ptolemi I Soter (tua 322–285 \+sc CC\+sc*) yn yr Aifft.\f*
\f + \fr 11:5 \fq un o'i swyddogion \ft Seleucus I Nicator (tua 312–280 \+sc CC\+sc*) ddaeth i deyrnasu ar Syria a Mesopotamia.\f*
\f + \fr 11:6 \fq brenin y gogledd a brenin y de \ft Antiochus II Theos (tua 261–246 \+sc CC\+sc*) a Ptolemi II Philadelffws (tua 285–246 \+sc CC\+sc*)\f*
\f + \fr 11:6 \fq merch brenin y de \ft Berenice, merch Ptolemi II\f*
\f + \fr 11:7 \fq un o'i pherthnasau hi \ft ei brawd, Ptolemi III Euergetes (tua 246-221 \+sc CC\+sc*)\f*
\f + \fr 11:7 \fq brenin y gogledd \ft Seleucus II Callinicus (tua 246–226 \+sc CC\+sc*)\f*
\f + \fr 11:9 \fq brenin y gogledd \ft Ymosododd Seleucus II ar yr Aifft yn 242 \+sc CC\+sc*, ond roedd rhaid iddo droi'n ôl.\f*
\f + \fr 11:10 \fq ei feibion \ft Seleucus III Ceraunus (tua. 226–223 \+sc CC\+sc*) ac Antiochus III, sef Antiochus Fawr (tua. 223–187 \+sc CC\+sc*).\f*
\f + \fr 11:11 \fq brenin y de \ft Ptolemi IV Philopator (tua 221–203 \+sc CC\+sc*).\f*
\f + \fr 11:11 \fq brenin y gogledd \ft Antiochus III (tua 223–187 \+sc CC\+sc*).\f*
\f + \fr 11:14 \fq brenin y de \ft Ptolemi V Epiphanes (tua 203–181 \+sc CC\+sc*).\f*
\f + \fr 11:16 \fq Wlad Hardd \ft gw. nodyn ar 8:9.\f*
\f + \fr 11:17 \fq un o'i ferched \ft Cleopatra, merch Antiochus III. Rhoddodd hi yn wraig i Ptolemi V.\f*
\f + \fr 11:18 \fq arweinydd byddin arall \ft Lwcius Cornelius Scipio, y cadfridog Rhufeinig, mae'n debyg. Ennillodd Frwydr Magnesia yn erbyn Antiochus III yn 190 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 11:20 \fq ei olynydd \ft Seleucus IV Philopator (tua 187–175 \+sc CC\+sc*), mab Antiochus III.\f*
\f + \fr 11:20 \fq anfon un allan \ft Heliodorus, prif weinidog Seleucus IV mae'n debyg (gw. 2 Macabeaid 3).\f*
\f + \fr 11:21 \fq dyn cwbl ffiaidd \ft Antiochus IV Epiphanes (tua 175–163 \+sc CC\+sc*), brawd iau Seleucus IV.\f*
\f + \fr 11:22 \fq arweinydd crefyddol … ladd \ft Onias III, yr archoffeiriad – gw. 2 Macabeaid 4\f*
\f + \fr 11:25 \fq brenin y de \ft Ptolemi VI Philometor (tua 181–146 \+sc CC\+sc*).\f*
\f + \fr 11:30 \fq gorllewin \ft Hebraeg, \+tl Cittim\+tl* – sef Cyprus, gw. Numeri 24:24. Pobl yn dod o gyfeiriad Môr y Canoldir yn y gorllewin. Cyfeiriad at fyddin Rhufain, dan arweiniad Gaius Popilius Laenas, sydd yma. Roedd yr Aifft wedi gofyn am help Rhufain.\f*
\f + \fr 11:31 \fq Bydd ei fyddin … trallod yno \ft Gwnaeth Antiochus IV ddefodau Iddewig yn anghyfreithlon (Darllen y Gyfraith, cadw'r Saboth, ymarfer enwaediad a chyflwyno aberthau). Cysegrodd y Deml o'r newydd i'r duw Zews/Iau, codi delw o'r duw hwnnw yn y deml ac (yn ôl yr hanesydd Josephus) aberthu moch iddo ar yr allor.\f*
\f + \fr 11:32 \fq sefyll yn gryf yn ei erbyn \ft Cyfeiriad at wrthryfel y Macabeaid, arweiniodd at gyfnod o annibyniaeth Iddewig. Cafodd y Deml ei hailgysegru yn Rhagfyr 164 \+sc CC\+sc* ychydig dros dair blynedd ar ôl Antiochus IV ei halogi (gw. 1 Macabeaid 4:36-58)\f*
\f + \fr 11:36 \fq y brenin \ft Mae'n debyg fod adn.36-45 yn crynhoi sut gymeriad oedd Antiochus IV. Ond gall hefyd fod yn ddarlun o'r Anghrist, fydd yn dod yn y dyddiau olaf.\f*
\f + \fr 11:37 \fq ffefryn y merched \ft Tammus-Adonis falle. gw. Eseciel 8:14\f*
\f + \fr 11:37 \fq bydd yn brolio … nhw i gyd \ft Roedd yr arysgrif ar ddarnau arian Antiochus IV o tua 169 \+sc CC\+sc* ymlaen yn darllen: “y Brenin Antiochus, Duw yn dangos ei hun, yr un sy'n dod â buddugoliaeth.”\f*
\f + \fr 11:41 \fq y Wlad Hardd \ft gw. y nodyn ar 8:9.\f*
\f + \fr 11:43 \fq Cwsh \ft Teyrnas i'r de o wlad yr Aifft, sef Gogledd Swdan heddiw.\f*
\f + \fr 1:1 \fq Wseia … Jehoas \ft Wseia (781–740 \+sc CC\+sc*), Jotham (740–736 \+sc CC\+sc*), Ahas (736–716 \+sc CC\+sc*), Heseceia (716–687 \+sc CC\+sc*), a Jeroboam II (783–743 \+sc CC\+sc*)\f*
\f + \fr 1:4 \fq Jesreel \ft Dyna ble llofruddiodd Jehw Ahab, brenin Israel, a'r teulu brenhinol i gyd, a gwneud ei hun yn frenin (gw. 2 Brenhinoedd 9:21-28, 30-37; 10:10).\f*
\f + \fr 1:7 \fq arfau … rhyfela \ft Hebraeg, “bwâu, cleddyfau, brwydr, ceffylau a cherbydau.”\f*
\f + \fr 1:11 \fq Jesreel \ft ystyr yr enw Hebraeg ydy "Duw yn hau", sy'n awgrymu tyfiant a llwyddiant.\f*
\f + \fr 2:8 \fq Baal \ft Duw ffrwythlondeb Canaan.\f*
\f + \fr 2:15 \fq Dyffryn y Drychineb \ft neu \fqa Dyffryn Achor\ft . Mae'r gair Hebraeg \+tl Achor\+tl* (‛trychineb‛) yn swnio fel \fqa Achan \ft (gw. Josua 7:24-26).\f*
\f + \fr 2:16 \fq ‛fy ngŵr‛ … ‛fy meistr‛ \ft Yn Hebraeg ystyr enw y duw \+tl Baal\+tl* ydy ‛meistr‛. Ond mae'r \+nd ARGLWYDD\+nd* yn addo perthynas bersonol ddofn gyda'i bobl (fel gŵr a gwraig sy'n caru ei gilydd).\f*
\f + \fr 2:22 \fq Jesreel \ft Ystyr yr enw ydy ‛Duw yn hau/plannu‛ (gw. adn.23). Ond mae yma chwarae ar eiriau hefyd. Mae'r enw Jesreel yn swnio'n debyg iawn yn yr Hebraeg i'r enw Israel.\f*
\f + \fr 4:5 \fq Bydd … dinistrio \ft neu, “a bydda i'n dinistrio eich mam”.\f*
\f + \fr 4:14 \fq putain teml \ft Roedd y merched yma'n gweithio yn y temlau paganaidd lle roedd duwiau ffrwythlondeb yn cael eu haddoli. Roedd pobl yn credu fod cael rhyw gyda'r puteiniaid yma yn sicrhau cynaeafau llwyddiannus.\f*
\f + \fr 4:15 \fq Beth-afen \ft Ystyr \fqa Beth-afen \ft ydy ‛tŷ pechod‛ neu ‛tŷ gwagedd/eilunod‛ – cyfeiriad at Bethel, sy'n golygu ‛tŷ Duw‛ – gw. 1 Brenhinoedd 12:26-30 (gw. hefyd 5:8, 10:5 a 10:8)\f*
\f + \fr 4:16 \fq mul \ft Hebraeg, “heffer”\f*
\f + \fr 4:17 \fq Effraim \ft Effraim oedd prif lwyth teyrnas Israel, ac mae'n aml yn cynrychioli y wlad yn gyfan.\f*
\f + \fr 5:3 \fq Effraim \ft Effraim oedd prif lwyth teyrnas Israel, ac mae'n aml yn cynrychioli y wlad yn gyfan.\f*
\f + \fr 5:8 \fq corn hwrdd \ft Hebraeg, “shoffar”\f*
\f + \fr 5:8 \fq Beth-afen \ft gw. y nodyn ar 4:15. Mae Gibea tua 5 milltir i'r gogledd o Jerwsalem, Rama tua 8 milltir, a Bethel tua 11 milltir.\f*
\f + \fr 5:11 \fq Effraim \ft Effraim oedd prif lwyth teyrnas Israel, ac mae'n aml yn cynrychioli y wlad yn gyfan.\f*
\f + \fr 6:2 \fq mewn ychydig \ft Hebraeg, “ar ôl deuddydd”; \fq mewn dim o bryd \ft Hebraeg, “ar y trydydd dydd”\f*
\f + \fr 6:4 \fq Effraim \ft Effraim oedd prif lwyth teyrnas Israel, ac mae'n aml yn cynrychioli y wlad yn gyfan.\f*
\f + \fr 7:1 \fq Samaria \ft Prifddinas Israel.\f*
\f + \fr 7:8 \fq Effraim \ft Enw arall ar Israel, teyrnas y gogledd.\f*
\f + \fr 7:14 \fq torri eu hunain â chyllyll \ft Un arfer wrth addoli Baal (gw. 1 Brenhinoedd 18:28).\f*
\f + \fr 8:1 \fq corn hwrdd \ft Hebraeg, “shoffar”\f*
\f + \fr 8:3 \fq y da \ft neu \fqa yr Un da \ft (sef, Duw).\f*
\f + \fr 8:9 \fq Effraim \ft Effraim oedd prif lwyth teyrnas Israel, ac mae'n aml yn cynrychioli y wlad yn gyfan.\f*
\f + \fr 8:13 \fq yn ôl i'r Aifft \ft Darlun o fod yn gaeth unwaith eto.\f*
\f + \fr 8:14 \fq caerau amddiffynnol \ft Roedd eu polisi amddiffyn wedi cymryd lle trystio'r \+nd ARGLWYDD\+nd*.\f*
\f + \fr 9:3 \fq Effraim \ft Effraim oedd prif lwyth teyrnas Israel, ac mae'n aml yn cynrychioli y wlad yn gyfan.\f*
\f + \fr 9:3 \fq bwyd aflan \ft roedd Cyfraith Moses yn gwahardd bwyta rhai pethau am eu bod yn ‛aflan‛ (gw. Lefiticus 11).\f*
\f + \fr 9:5 \fq Dydd Gŵyl yr \+nd ARGLWYDD\+nd* \ft Gŵyl y Pebyll mae'n debyg.\f*
\f + \fr 9:6 \fq Memffis \ft Dinas yn yr Aifft.\f*
\f + \fr 9:9 \fq Gibea gynt \ft gw. Barnwyr 19\f*
\f + \fr 9:15 \fq Gilgal \ft gw. 4:15.\f*
\f + \fr 10:5 \fq Beth-afen \ft gw. y nodyn yn 4:15.\f*
\f + \fr 10:6 \fq Effraim \ft Effraim oedd prif lwyth teyrnas Israel, ac mae'n aml yn cynrychioli y wlad yn gyfan.\f*
\f + \fr 10:9 \fq Gibea \ft gw. y nodyn yn 9:9.\f*
\f + \fr 10:14 \fq Shalman \ft un o frenhinoedd Moab.\f*
\f + \fr 10:15 \fq bydd brenin … am byth \ft Cafodd y brenin Hoshea ei ddal a'i garcharu gan fyddin Assyria cyn iddyn nhw ddechrau ymosod ar ddinas Samaria (2 Brenhinoedd 17:4)\f*
\f + \fr 11:3 \fq Effraim \ft Effraim oedd prif lwyth teyrnas Israel, ac mae'n aml yn cynrychioli y wlad yn gyfan.\f*
\f + \fr 11:8 \fq Adma … Seboïm \ft Cafodd y trefi yma eu dinistrio gyda Sodom a Gomorra (gw. Deuteronomium 29:23).\f*
\f + \fr 12:1 \fq Effraim \ft Effraim oedd prif lwyth teyrnas Israel, ac mae'n aml yn cynrychioli y wlad yn gyfan.\f*
\f + \fr 12:12 \fq Jacob \ft Cafodd ei enw ei newid i Israel (gw. Genesis 32:28).\f*
\f + \fr 12:12 \fq Aram \ft Gogledd Syria.\f*
\f + \fr 13:5 \fq tir sych, diffaith \ft Buodd Israel yn crwydro yn yr anialwch am 40 mlynedd ar ôl dianc o'r Aifft.\f*
\f + \fr 13:12 \fq Effraim \ft Effraim oedd prif lwyth teyrnas Israel, ac mae'n aml yn cynrychioli y wlad yn gyfan.\f*
\f + \fr 13:16 \fq Samaria \ft Prifddinas Israel.\f*
\f + \fr 14:5 \fq fel coed Libanus \ft Hebraeg, “fel Libanus”, sy'n cyfeirio, mae'n debyg, at goed cedrwydd enwog Libanus.\f*
\f + \fr 14:8 \fq Effraim \ft Effraim oedd prif lwyth teyrnas Israel, ac mae'n aml yn cynrychioli y wlad yn gyfan.\f*
\f + \fr 1:4 \fq un haid o locustiaid ar ôl y llall \ft Mae'r Hebraeg yn rhestru pedwar math o locust ar adegau gwahanol o'u datblygiad.\f*
\f + \fr 1:15 \fq Mae dydd … agos \ft gw. Eseia 13:6 ac Eseciel 30:2 lle mae cenhedloedd eraill yn cael eu bygwth. Ond yma mae'r geiriau'n cael eu cymhwyso i bobl Israel.\f*
\f + \fr 1:17 \fq hadau … ddaear \ft Un ystyr posibl i destun Hebraeg anodd iawn.\f*
\f + \fr 2:1 \fq corn hwrdd \ft Hebraeg, “shoffar”\f*
\f + \fr 2:15 \fq corn hwrdd \ft Hebraeg, “shoffar”\f*
\f + \fr 2:23 \fq Seion \ft Jerwsalem.\f*
\f + \fr 2:23 \fq glaw cynnar … glaw diweddar \ft Roedd y glaw cynnar yn dod yn Hydref/Tachwedd, a'r glaw diweddar yn Mawrth/Ebrill\f*
\f + \fr 2:25 \fq locustiaid \ft gw. y nodyn ar 1:4.\f*
\f + \fr 2:27 \ft Mae llawer o'r addewidion yn 2:19-27 yn cadarnhau addewidion Duw yn Deuteronomium 11:13-15 a Lefiticus 26:3,4\f*
\f + \fr 2:29 \ft gw. dyhead Moses yn Numeri 11:29\f*
\f + \fr 3:2 \fq Dyffryn Barn yr \+nd ARGLWYDD\+nd* \ft Hebraeg, “Dyffryn Jehosaffat”, sy'n golygu “Y Dyffryn ble mae'r \+nd ARGLWYDD\+nd* yn barnu”.\f*
\f + \fr 3:4 \fq Tyrus a Sidon \ft Dwy dref ar arfordir Phoenicia.\f*
\f + \fr 3:8 \fq Sabeaid \ft Pobl Seba, ardal yn ne-orllewin Arabia.\f*
\f + \fr 3:10 \fq Curwch … waywffyn \ft Yn wahanol i Eseia 2:4 a Micha 4:3, yma mae offer ffermio yn cael eu troi yn arfau rhyfel. Mae Eseia a Micha yn cyfeirio at yr heddwch sydd i ddod, ond mae Joel yn sôn am gyfnod o farn.\f*
\f + \fr 3:11 \fq \+nd ARGLWYDD\+nd* … yno! \ft Mae'r weddi yma (gan y proffwyd?) yn torri ar draws yr alwad i'r cenhedloedd paganaidd. Mae'n weddi ar Dduw i anfon ei fyddin nefol i ddelio gyda nhw.\f*
\f + \fr 3:12 \fq Dyffryn Barn yr \+nd ARGLWYDD\+nd* \ft gw. nodyn ar 3:2.\f*
\f + \fr 3:13 \fq sathru \ft Roedd pobl yn sathru grawnwin gyda'i traed, i wasgu'r sudd allan.\f*
\f + \fr 3:18 \fq Dyffryn y Coed Acasia \ft Hebraeg, “Dyffryn Sittim”. Mae coed Acasia yn gallu tyfu ar dir sych iawn. Falle ei fod yn cyfeirio at wadi sych iawn rywle yn ardal Jerwsalem.\f*
\f + \fr 1:1 \fq Tecoa \ft Pentref ym mryniau Jwda, tua chwe milltir i'r de o Bethlehem.\f*
\f + \fr 1:1 \fq Ddwy flynedd cyn y daeargryn \ft Daeargryn ddigwyddodd yn 760 \+sc CC\+sc* mae'n debyg. Byddai'r daeargryn yn cael ei ystyried yn arwydd fod barn Duw ar ei ffordd\f*
\f + \fr 1:1 \fq Wseia … Jeroboam \ft Wseia, brenin Jwda 781–740 \+sc CC\+sc* Jeroboam II, brenin Israel 783–743 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 1:2 \ft Mae proffwydi eraill yn rhoi negeseuon tebyg am y gwledydd o gwmpas Israel – gw. Jeremeia 46-51; Eseia 13-23; Eseciel 25-32. Mae'n ein hatgoffa mai Duw ydy'r unig wir Dduw, a'i fod yn teyrnasu dros y gwledydd i gyd.\f*
\f + \fr 1:3 \fq Damascus \ft Prifddinas Syria.\f*
\f + \fr 1:4 \fq Hasael \ft brenin Syria o 842 i 805 \+sc CC\+sc* gw. 1 Brenhinoedd 19:15\f*
\f + \fr 1:4 \fq Ben-hadad \ft Enw neu deitl ar nifer o frenhinoedd Damascus (1 Brenhinoedd 15:18, 20; 2 Brenhinoedd 13:24). Gall fod yn cyfeirio at fab Hasael, wnaeth ei olynu fel brenin (2 Brenhinoedd 13:3,24) neu at frenin wnaeth ei ragflaenu (gw. 1 Brenhinoedd 20). Ystyr yr enw ydy "mab Hadad". Hadad oedd Duw'r storm.\f*
\f + \fr 1:6 \fq Gasa \ft Un o brif drefi y Philistiaid.\f*
\f + \fr 1:8 \fq Ashdod … Ashcelon … Ecron \ft Trefi y Philistiaid.\f*
\f + \fr 1:11 \fq eu brodyr \ft Roedd pobl Israel yn ddisgynyddion i Jacob, a phobl Edom yn ddisgynyddion i Esau, brawd Jacob.\f*
\f + \fr 1:12 \fq Teman a Bosra \ft sef Edom; roedd Teman yn dref bwysig yng ngogledd Edom (wedi ei henwi ar ôl ŵyr i Esau – gw. Genesis 36:10-11). Bosra oedd prifddinas gogledd Edom, tua 30 milltir i'r de-ddwyrain o'r Môr Marw.\f*
\f + \fr 1:14 \fq Rabba \ft Prifddinas Ammon.\f*
\f + \fr 2:2 \fq Cerioth \ft Un o brif drefi Moab a chanolfan addoli'r duw Chemosh.\f*
\f + \fr 2:2 \fq corn hwrdd \ft Hebraeg, “shoffar”\f*
\f + \fr 2:11 \fq Nasareaid \ft Grŵp o bobl yn Israel oedd wedi ymrwymo i beidio yfed gwin, na torri eu gwalltiau, na cyffwrdd corff marw (gw. Numeri 6:1-8).\f*
\f + \fr 3:9 \fq Ashdod \ft Un o brif drefi y Philistiaid.\f*
\f + \fr 4:4 \fq Bethel … Gilgal \ft Dwy ganolfan addoli bwysig yn Israel.\f*
\f + \fr 6:2 \fq Calne … Chamath … Gath \ft Dinasoedd wedi eu concro gan yr Asyriaid: Calne yn 738 \+sc CC\+sc*, Chamath yn 720, a Gath yn 711.\f*
\f + \fr 6:13 \fq Lo-debâr \ft Tref yn Gilead, yr ochr draw i Afon Iorddonen. Ond mae yma eironi, gan fod yr enw yn swnio'n debyg i'r gair Hebraeg am "ddim byd".\f*
\f + \fr 6:13 \fq Carnaïm \ft Tref fach arall oedd yr ochr draw i Afon Iorddonen. Ystyr yr enw ydy "cyrn", sef arwydd o gryfder.\f*
\f + \fr 6:14 \fq o Fwlch Chamath … i Wadi'r Araba \ft Ffiniau Israel yn y gogledd a'r de.\f*
\f + \fr 7:9 \fq Jeroboam \ft Jeroboam II, brenin Israel o 783 i 743 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 9:3 \fq Sarff \ft Roedd yr anghenfil mytholegol yma yn cynrychioli grymoedd anhrefn.\f*
\f + \fr 9:7 \fq dwyrain Affrica \ft Hebraeg, \+tl Cwsh\+tl*, sef ardal i'r de o'r Aifft, yn cynnwys rhannau o Ethiopia a'r Swdan heddiw.\f*
\f + \fr 1:1 \fq Edom \ft Roedd pobl Edom yn ddisgynyddion i Esau, brawd Jacob\f*
\f + \fr 1:2 \fq Mae'r … Edom \ft Ddim yn yr Hebraeg, ond wedi eu hychwanegu i wneud y sefyllfa'n glir (gw. diwedd adn.4)\f*
\f + \fr 1:3 \fq Ti'n byw yn saff … o'r fan yma! \ft Roedd Sela, prifddinas Edom wedi ei hadeiladu ar lwyfandir uchel Wm el-Biara, gyda clogwyni serth ar dair ochr iddi.\f*
\f + \fr 1:6 \fq pobl Esau \ft Disgynyddion Esau (brawd Jacob) oedd pobl Edom – gw. Genesis 36:1,8,19\f*
\f + \fr 1:9 \fq Teman \ft Tref bwysig yng ngogledd Edom, wedi ei henwi ar ôl ŵyr i Esau – gw. Genesis 36:10-11.\f*
\f + \fr 1:10 \fq Jacob \ft Cyfeiriad at bobl Israel – gw. Genesis 25-29; 32-33; Deuteronomium 23:7\f*
\f + \fr 1:11 \fq un ohonyn nhw \ft sef byddin Babilon pan wnaethon nhw goncro Jerwsalem yn 587 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 1:18 \fq teulu Jacob \ft sef, pobl Jwda\f*
\f + \fr 1:18 \fq teulu Joseff \ft sef, pobl Israel\f*
\f + \fr 1:19 \fq Saffela \ft Yr iseldir wrth droed y bryniau ar ffin orllewinol Jwda\f*
\f + \fr 1:19 \fq Gilead \ft Yr ardal i'r dwyrain o'r Afon Iorddonen. Felly mae adn.19 yn sôn am bobl Dduw yn Jerwsalem yn ennill yn ôl diriogaeth i'r de (Edom), gorllewin (Philistia), gogledd (Effraim) a dwyrain (Gilead).\f*
\f + \fr 1:20 \fq Sareffath \ft Tref ar arfordir Môr y Canoldir, tua 10 milltir i'r de o Sidon.\f*
\f + \fr 1:2 \fq Ninefe \ft Prifddinas Asyria, gelynion creulon Israel.\f*
\f + \fr 1:7 \fq ofyn … ddangos i ni \ft Hebraeg, “taflu coelbren”, sef taflu darnau o bren neu garreg i ddarganfod beth oedd y duwiau'n ddweud.\f*
\f + \fr 3:6 \fq rhoi sachliain amdano ac eistedd mewn lludw \ft roedd pobl yn gwneud hyn i ddangos eu bod nhw'n sori am wneud pethau drwg.\f*
\f + \fr 4:11 \fq ddiniwed \ft Hebraeg, “sy'n methu gwahaniaethu rhwng y llaw chwith a'r llaw dde”\f*
\f + \fr 1:1 \fq Moresheth \ft Pentref neu dref fach yn ne-orllewin Jwda, wrth ymyl Gath – gw. adn 14.\f*
\f + \fr 1:1 \fq Samaria a Jerwsalem \ft Samaria oedd prifddinas teyrnas y gogledd (Israel), a Jerwsalem oedd prifddinas teyrnas y de (Jwda).\f*
\f + \fr 1:7 \fq tâl am buteinio \ft Yn y temlau paganaidd, roedd dynion yn cael rhyw gyda puteiniaid fel rhan o'r addoliad.\f*
\f + \fr 1:10 \fq Gath \ft Un o drefi'r Philistiaid. Mae'r llinell yma yn dyfynnu llinell o gân Dafydd er cof am Saul a Jonathan ar ôl iddyn nhw gael eu lladd gan y Philistiaid mewn brwydr ar Fynydd Gilboa – 2 Samuel 1:20\f*
\f + \fr 1:10 \fq Beth-leaffra \ft Mae Beth-leaffra yn swnio fel yr Hebraeg am “Tŷ'r Llwch”.\f*
\f + \fr 1:12 \fq Maroth \ft Mae Maroth yn swnio fel yr Hebraeg am "pethau chwerw"\f*
\f + \fr 1:13 \fq Lachish \ft Y dref fwyaf yn ne Jwda, tua 30 milltir i'r de-orllewin o Jerwsalem.\f*
\f + \fr 1:13 \fq chi … bechu \ft Yn Hebraeg mae "Lachish" yn swnio fel "tîm o geffylau (sy'n tynnu cerbyd rhyfel)" Falle fod Lachish yn symbol o'r ffaith fod pobl yn trystio grym milwrol yn lle trystio'r \+nd ARGLWYDD\+nd*. Neu falle fod addoli eilunod a syniadau paganaidd wedi dod i'r wlad o'r Aifft drwy Lachish.\f*
\f + \fr 1:14 \fq Achsib \ft Ystyr Achsib ydy ‛twyllodrus‛ neu ‛siomedig‛. Heb fod yn bell o Ogof Adwlam (adn.15), ble cuddiodd Dafydd oddi wrth y Brenin Saul (gw. 1 Samuel 22:1,2). Bydd pobl Israel yn ceisio dianc am eu bywydau, ond gobaith gwag fydd hynny (gw. adn.15).\f*
\f + \fr 1:15 \fq Maresha \ft Mae'n swnio'n debyg i'r gair Hebraeg am ‛concwerwr‛. Roedd Maresha ychydig filltiroedd i'r gogledd-ddwyrain o Lachish. Roedd y ddwy yn gaerau amddiffynnol ers cyfnod Rehoboam (gw. 2 Cronicl 11:5-10)\f*
\f + \fr 1:15 \fq ogof Adwlam \ft gw. y nodyn ar 1:14.\f*
\f + \fr 2:9 \fq eu heiddo \ft Hebraeg, “fy ngogoniant”. Mae'n cyfeirio at yr etifeddiaeth roedd yr \+nd ARGLWYDD\+nd* wedi ei roi i'w bobl.\f*
\f + \fr 2:12 \fq Israel \ft Yma mae ‛Jacob‛ ac ‛Israel‛ yn cyfeirio at Jwda, teyrnas y de.\f*
\f + \fr 3:1,8 \fq Israel \ft Yma mae ‛Jacob‛ ac ‛Israel‛ yn cyfeirio at Jwda, teyrnas y de.\f*
\f + \fr 4:2 \fq Mynydd yr \+nd ARGLWYDD\+nd* \ft Mynydd Seion, y bryn yn Jerwsalem lle roedd y deml wedi ei hadeiladu.\f*
\f + \fr 5:1 \fq gwarchae \ft Pan oedd byddin yn ymosod ar ddinas roedd yn amgylchynu'r ddinas a'i thorri i ffwrdd fel bod neb yn gallu mynd i mewn nac allan.\f*
\f + \fr 5:6 \fq gwlad Nimrod \ft enw arall ar Asyria.\f*
\f + \fr 5:7,8 \fq Jacob \ft Yma mae ‛Jacob‛ yn cyfeirio at Jwda, teyrnas y de.\f*
\f + \fr 5:14 \fq Ashera \ft duwies ffrwythlondeb.\f*
\f + \fr 6:5 \fq Sittim a Gilgal \ft Sittim oedd gwersyll Israel ar ôl y profiad gyda Balaam, i'r dwyrain o'r afon Iorddonen (gw. Numeri 25:1; Josua 2:1; 3:1); Gilgal oedd gwersyll Israel pan oedden nhw'n paratoi i ymosod ar Jericho, i'r gorllewin o'r afon Iorddonen (gw. Josua 4:19—5:12).\f*
\f + \fr 6:6 \fq lloi gorau \ft Hebraeg, “lloi blwydd oed”, gw. Lefiticus 9:3.\f*
\f + \fr 6:10,11 \fq mesur prin … bwysau ysgafn \ft Roedd y Gyfraith roddodd Duw yn galw am gyfiawnder a thegwch – gw. Lefiticus 19:35,36; Deuteronomium 25:13-16\f*
\f + \fr 6:16 \fq Omri … Ahab \ft Brenhinoedd teyrnas Israel yn y gogledd ganrif a hanner ynghynt. Roedd y Brenin Ahab yn fab i'r brenin Omri ac wedi priodi Jesebel. Bron ddwy ganrif cyn amser Micha, roedd y proffwyd Elias wedi bod yn herio'r addoliad paganaidd oedd yn digwydd yn amser Ahab (gw. 1 Brenhinoedd 16:21-34; 18:1-18; 21:1-26).\f*
\f + \fr 7:14 \fq Bashan a Gilead \ft ardaloedd i'r dwyrain o afon Iorddonen, yn enwog am fod yn dir pori da.\f*
\f + \fr 1:1 \fq dinas Ninefe \ft roedd safle Ninefe heb fod yn bell o Mosul, gogledd Irac heddiw\f*
\f + \fr 1:1 \fq Nahum \ft Ystyr yr enw ydy "llawn cysur".\f*
\f + \fr 1:4 \fq Bashan … Carmel … Libanus \ft Ardaloedd yn enwog am eu tir ffrwythlon – gw. Micha 7:14.\f*
\f + \fr 1:11 \ft Mae'r adnod yma, mae'n debyg, yn cyfeirio at Senacherib (brenin Asyria o 705 i 681 \+sc CC\+sc*) Ymosododd ei fyddin ar Jerwsalem yn 701 \+sc CC\+sc*, pan oedd Heseceia yn frenin ar Jwda – (gw. 2 Brenhinoedd 18:13—19:27)\f*
\f + \fr 3:8 \fq Thebes \ft Dinas bwysicaf yr Aifft, gafodd ei choncro gan Ashwrbanipal, brenin Asyria yn 663 \+sc CC\+sc* (Mae safle Thebes tua 400 milltir i'r de o Cairo)\f*
\f + \fr 3:8 \fq dŵr fel môr \ft Hebraeg, "môr o'r môr". Roedd yr afon Nil dros hanner milltir ar ei thraws wrth Thebes.\f*
\f + \fr 3:9 \fq dwyrain Affrica \ft Hebraeg, \+tl Cwsh\+tl*, sef teyrnas gref i'r de o'r Aifft, yn cynnwys rhannau o Ethiopia a'r Swdan heddiw.\f*
\f + \fr 3:14 \fq gwarchae \ft Pan oedd byddin yn ymosod ar ddinas roedd yn amgylchynu'r ddinas a'i thorri i ffwrdd fel bod neb yn gallu mynd i mewn nac allan.\f*
\f + \fr 3:3 \fq Teman … Paran \ft Teman: Tref bwysig yng ngogledd Edom, wedi ei henwi ar ôl ŵyr i Esau (gw. Genesis 36:10-11); Paran: ardal fynyddig ar ffin orllewinol Gwlff Acaba. Yn Barnwyr 5:4, mae'r \+nd ARGLWYDD\+nd* yn martsio o Edom i helpu ei bobl; yn Deuteronomium 33:2 mae cyfeiriad at Paran mewn cysylltiad â Duw yn ymddangos ar Sinai.\f*
\f + \fr 3:7 \fq llwyth Cwshan … Midian \ft Llwythau o Anialwch Arabia oedd yn elynion i Israel.\f*
\f + \fr 1:1 \fq Heseceia \ft Brenin Jwda o 716 i 687 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 1:1 \fq Joseia … frenin ar Jwda \ft o 640 i 609 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 1:4 \fq Baal \ft Un o dduwiau Canaan.\f*
\f + \fr 1:5 \fq Milcom \ft Un o dduwiau Ammon – 1 Brenhinoedd 11:5. Enw arall arno oedd Molech – 2 Brenhinoedd 23:10; Jeremeia 32:35\f*
\f + \fr 1:8 \fq gwisgo fel paganiaid \ft Falle fod cyfeiriad yma at wisgoedd arbennig i addoli duwiau paganaidd – gw. 2 Brenhinoedd 10:22\f*
\f + \fr 1:9 \fq neidio … drws \ft Un o ofergoelion crefyddol y Philistiaid (gw. 1 Samuel 5:5).\f*
\f + \fr 1:16 \fq corn hwrdd \ft Hebraeg, “shoffar”\f*
\f + \fr 2:4 \fq Gasa … Ecron \ft Gasa, Ashcelon, Ashdod, Ecron – pedair o brif drefi'r Philistiaid. Roedd y pumed, sef Gath, eisoes wedi ei dinistrio gan Sargon II, brenin Asyria yn 711 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 2:8 \fq Moab … Ammon \ft Y bobloedd i'r dwyrain o Jwda, yr ochr draw i'r Afon Iorddonen. Disgynyddion Lot, nai Abraham, yn ôl Genesis 19:30-38\f*
\f + \fr 2:12 \fq dwyrain Affrica \ft Hebraeg, \+tl Cwsh\+tl*, sef yr ardal i'r de o'r Aifft, yn cynnwys rhannau o Swdan ac Ethiopia heddiw.\f*
\f + \fr 2:13 \fq Ninefe yn adfeilion \ft Prif ddinas Asyria – gw. Jona 1:2; 3:2; 4:11. Cafodd ei choncro gan y Mediaid a'r Babiloniaid yn 612 \+sc CC\+sc*, felly mae'n bosib fod Sechareia wedi byw i weld ei broffwydoliaeth yn dod yn wir. Mae Llyfr Nahum yn dathlu cwymp Ninefe.\f*
\f + \fr 3:10 \fq dwyrain Affrica \ft Hebraeg, \+tl Cwsh\+tl*. Yr ardal i'r de o wlad yr Aifft, sef Gogledd Swdan heddiw.\f*
\f + \fr 1:1 \fq chweched mis … Dareius \ft Roedd mis Elwl yn calendr Babilon yn cyfateb i chweched mis y calendr Hebreig, o tua canol Awst i ganol Medi. Mae'r dyddiad yma'n cyfateb i Awst 29, 520 \+sc CC\+sc* yn ein calendr ni. Dareius Hystaspes, oedd yn teyrnasu ar Ymerodraeth Persia o 522 i 486 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 1:1 \fq Serwbabel fab Shealtiel \ft Roedd Serwbabel yn ŵyr i Jehoiachin, brenin Jwda, gafodd ei gymryd yn gaeth i Babilon yn 597 \+sc CC\+sc* (gw. 2 Brenhinoedd 24:15)\f*
\f + \fr 1:15 \fq pedwerydd ar hugain … mis \ft sef 23 diwrnod ar ôl i Haggai gyflwyno ei neges gyntaf – gw. Haggai 1:1. Mae'r dyddiad yma'n cyfateb i Medi 21, 520 \+sc CC\+sc* yn ein calendr ni.\f*
\f + \fr 2:1 \fq unfed ar hugain o'r seithfed mis \ft y mis oedd Tishri (neu Ethanim), sef seithfed mis y calendr Hebreig, o tua canol Medi i ganol Hydref. Hwn oedd diwrnod olaf Gŵyl y Pebyll (gw. Lefiticus 23:34). Mae'r dyddiad yma'n cyfateb i Hydref 17, 520 \+sc CC\+sc* yn ein calendr ni.\f*
\f + \fr 2:10 \fq pedwerydd ar hugain o'r nawfed mis \ft y mis oedd Cislef, sef nawfed mis y calendr Hebreig, o tua canol Tachwedd i ganol Rhagfyr. (Tri mis ar ôl i'r gwaith o ailadeiladu'r deml ddechrau.) Mae'r dyddiad yma'n cyfateb i Rhagfyr 18, 520 \+sc CC\+sc* yn ein calendr ni.\f*
\f + \fr 2:23 \fq sêl-fodrwy \ft Cafodd yr un darlun i ddefnyddio i ddisgrifio'r Brenin Jehoiachin (taid Serwbabel) (gw. Jeremeia 22:24-30 lle roedd Duw yn cymryd yr arwydd yma o awdurdod oddi ar Jehoiachin.)\f*
\f + \fr 1:1 \ft Roedd wythfed mis calendr Babilon yn cyfateb i wythfed mis y calendr Hebreig, o tua canol Hydref i ganol Tachwedd. Dareius Hystaspes, oedd yn teyrnasu ar Ymerodraeth Persia o 522 i 486 \+sc CC\+sc* Ail flwyddyn teyrnasiad Dareius oedd 520 \+sc CC\+sc*\f*
\f + \fr 1:7 \fq Shebat \ft unfed mis ar ddeg calendr Babilon, o tua canol Ionawr i ganol Chwefror. Mae'r dyddiad yma'n cyfateb i Chwefror 15, 519 \+sc CC\+sc* yn ein calendr ni.\f*
\f + \fr 1:18 \fq corn anifail \ft Roedd corn yn symbol o nerth a grym. Yma maen nhw'n cynrychioli'r gwledydd pwerus o gwmpas Jwda. Mae ‛pedwar‛ yn awgrym eu bod i bob cyfeiriad\f*
\f + \fr 4:2 \fq Menora \ft Stand i ddal lampau, neu ganhwyllbren saith cangen fel yr un oedd yn y Tabernacl a'r Deml (gw. Exodus 25:30-36)\f*
\f + \fr 4:4 \fq “Beth ydy'r rhain, syr?” \ft Mae'r ateb yn cael ei roi yn adn.10b-14\f*
\f + \fr 4:6 \fq Serwbabel \ft Llywodraethwr Jwda (gw. Haggai 1:1).\f*
\f + \fr 5:11 \fq Babilon \ft Hebraeg, \+tl Shinar \+tl* sy'n hen enw am wlad Babilon. Fel gyda hanes Tŵr Babilon yn Genesis 11, mae'r hen enw Shinar (Genesis 11:2) yn arwyddo gwrthryfel yn erbyn Duw.\f*
\f + \fr 6:5 \fq gwynt \ft neu \fqa ysbryd\ft . Mae'r gair Hebraeg yn golygu'r naill neu'r llall.\f*
\f + \fr 6:6 \fq gyfeiriad y gogledd \ft Mae'r gogledd yn cael ei gysylltu â Babilon, gan mai o'r cyfeiriad hwnnw y daeth Babilon i ymosod ar Jwda – gw. 2:6-7\f*
\f + \fr 6:6 \fq de \ft Byddai'r de yn cynrychioli'r Aifft.\f*
\f + \fr 6:14 \fq Joseia \ft Felly'r Syrieg; Hebraeg, \+tl Chen\+tl*, sef "yr un hael" – llysenw ar Joseia falle (gw. adn.10)\f*
\f + \fr 7:1 \fq Yn y bedwaredd … nawfed mis \ft Cislef oedd nawfed mis calendr Babilon, o tua canol Tachwedd i ganol Rhagfyr; pedwaredd blwyddyn teyrnasiad Dareius oedd 518 \+sc CC\+sc* Mae'r dyddiad yma'n cyfateb i Rhagfyr 7, 518 \+sc CC\+sc* yn ein calendr ni.\f*
\f + \fr 7:3 \fq pumed mis \ft Roedden nhw'n gwneud hyn i gofio teml Solomon yn cael ei dinistrio gan y Babiloniaid ar Awst 14, 586 \+sc CC\+sc*, bron saith deg mlynedd cyn hynny – gw. 2 Brenhinoedd 25:8-9\f*
\f + \fr 7:3 \ft Mae'r ateb i'r cwestiwn yn cael ei roi yn 8:19\f*
\f + \fr 7:5 \fq seithfed mis \ft Ympryd i gofio llofruddiaeth Gedaleia (sef y dyn gafodd ei benodi gan y Babiloniaid i reoli Jwda ar ôl iddyn nhw goncro'r wlad) – gw. 2 Brenhinoedd 25:22,25 a Jeremeia 41:1-3.\f*
\f + \fr 8:19 \fq ympryd … degfed mis \ft 1. \fq pedwerydd (mis) \ft – ympryd i gofio'r diwrnod pan wnaeth byddin Babilon lwyddo i dorri trwy waliau Jerwsalem – gw. 2 Brenhinoedd 25:2-4; Jeremeia 39:2. 2. \fq pumed (mis) \ft – gw. 7:3. 3. \fq seithfed (mis) \ft – gw. 7:5. 4. \fq degfed (mis) \ft – ympryd i gofio'r diwrnod y gwnaeth byddin Babilon ymosod ar Jerwsalem a dechrau gwarchae arni – gw. 2 Brenhinoedd 25:2-4; Jeremeia 39:2.\f*
\f + \fr 9:2 \fq Tyrus a Sidon \ft trefi ar arfordir Phenicia.\f*
\f + \fr 9:5,6 \fq Ashcelon … Gasa … Ecron … Ashdod \ft trefi'r Philistiaid, oedd mewn cynghrair gyda Tyrus.\f*
\f + \fr 9:7 \fq Jebwsiaid \ft Pobl Jerwsalem cyn i Dafydd goncro'r ddinas (gw. 2 Samuel 5:6-10). Cawson nhw aros a dod yn rhan o Israel (Josua 15:63; Barnwyr 1:21; 1 Brenhinoedd 9:20-21).\f*
\f + \fr 9:10 \fq Israel \ft Hebraeg, “Effraim”, sef prif lwyth teyrnas Israel, yn aml yn cynrychioli y wlad yn gyfan.\f*
\f + \fr 9:11 \fq ymrwymiad … gwaed \ft Yr ymrwymiad ar Fynydd Sinai (gw. Exodus 24:7,8).\f*
\f + \fr 9:13 \ft gw. adn.10\f*
\f + \fr 9:14 \fq corn hwrdd \ft Hebraeg, “shoffar”\f*
\f + \fr 10:6 \fq Israel \ft Hebraeg, “teulu Joseff”, sef tad Effraim a Manasse, dau brif lwyth Israel (teyrnas y gogledd).\f*
\f + \fr 10:7 \fq Israel \ft Hebraeg, “Effraim”, sef prif lwyth teyrnas Israel, yn aml yn cynrychioli y wlad yn gyfan.\f*
\f + \fr 11:17 \fq Bydd cleddyf … ei lygad dde! \ft Roedd y fraich dde yn symbol o gryfder a grym (gw. Eseia 51:9; Eseciel 30:21). Byddai milwr yn edrych heibio ei darian gyda'i lygad dde. Felly doedd dyn oedd yn ddall yn ei lygad dde yn dda i ddim fel milwr.\f*
\f + \fr 12:11 \fq galaru … Megido \ft Falle mai cyfeiriad sydd yma at farwolaeth y brenin Joseia mewn brwydr yn Megido yn 609 \+sc CC\+sc* Joseia oedd y brenin olaf yn Jwda i gael ei ddisgrifio fel brenin da (2 Brenhinoedd 22:1-2; 23:25,28-30; 2 Cronicl 35:20-27)\f*
\f + \fr 12:12 \fq Nathan \ft Un o feibion Dafydd – (2 Samuel 5:14; 1 Cronicl 3:5; 4:4; Luc 3:31)\f*
\f + \fr 12:13 \fq Shimei \ft Un o feibion Gershon mab Lefi (gw. Numeri 3:18).\f*
\f + \fr 13:6 \fq creithiau \ft Roedd pobl yn torri eu hunain gyda cyllyll, fel rhan o'r ddefod, wrth addoli'r duwiau ffals (gw. 1 Brenhinoedd 18:28).\f*
\f + \fr 14:5 \fq daeargryn … ar Jwda \ft Daeargryn ddigwyddodd yn 760 \+sc CC\+sc* mae'n debyg – gw. Amos 1:1\f*
\f + \fr 14:10,11 \fq o Geba i Rimmon \ft Ffiniau Jwda, fwy neu lai, cyn y gaethglud (gw. 2 Brenhinoedd 23:8); mae Geba tua 10 milltir i'r gogledd o Jerwsalem, a Rimmon tua 10 milltir i'r gogledd o Beersheba.\f*
\f + \fr 1:3 \fq Esau \ft Disgynyddion Esau oedd pobl Edom.\f*
\f + \fr 2:15 \fq Oni wnaeth … duwiol \ft Un cyfieithiad posib. Hebraeg yn anodd iawn.\f*
\f + \fr 3:7 \fq canrifoedd \ft Hebraeg, “dyddiau eich hynafiaid”\f*
\f + \fr 4:4 \fq Sinai \ft Hebraeg, “Horeb”, sef enw arall ar Fynydd Sinai\f*
\f + \fr 1:21 \fq Iesu: \ft Ystyr yr enw "Iesu" yn Hebraeg ydy ‛Mae'r Arglwydd yn achub‛.\f*
\f + \fr 2:1 \fq gwŷr doeth: \ft Dynion oedd yn astudio'r sêr.\f*
\f + \fr 2:11 \fq thus a myrr: \ft Powdr costus oedd yn arogli'n hyfryd wrth gael ei losgi oedd thus. Powdr costus arall oedd yn cael ei ddefnyddio i wneud persawr oedd myrr.\f*
\f + \fr 2:23 \fq Bydd yn cael ei alw yn Nasaread: \ft Does neb yn gwybod pwy oedd y proffwyd ddwedodd hyn.\f*
\f + \fr 4:2 \fq bwyta dim byd: \ft Weithiau roedd yr Iddewon yn peidio bwyta (sef ‛ymprydio‛) am gyfnod, i ddangos eu bod yn caru Duw a bod yn ddrwg ganddyn nhw am eu pechodau.\f*
\f + \fr 4:25 \fq y Decapolis: \ft Deg o drefi i'r dwyrain o Samaria a Galilea.\f*
\f + \fr 5:1 \fq eisteddodd i lawr: \ft Roedd athrawon Iddewig yn eistedd pan oedden nhw'n dysgu.\f*
\f + \fr 5:17 \fq Cyfraith Moses a'r Proffwydi: \ft Yr ysgrifau sanctaidd Iddewig. Yr Hen Destament yn y Beibl.\f*
\f + \fr 5:46 \fq rhai sy'n casglu trethi i Rufain: \ft Roedd y bobl yma yn cael eu hystyried yn fradwyr i'w gwlad.\f*
\f + \fr 6:13 \fq y drwg: \ft Neu \fqa yr un drwg\fqa* sef y diafol. Mae rhai llawysgrifau yn ychwanegu, \fqa “Achos ti sy'n teyrnasu, ti sydd â'r grym a'r gogoniant am byth. Amen.”\fqa* (gw. 1 Cronicl 29:11)\f*
\f + \fr 6:27 \fq eich bywyd eiliad yn hirach: \ft Neu “eich hun yn dalach”.\f*
\f + \fr 8:4 \fq Dos i ddangos … iacháu: \ft Os oedd rhywun yn cael ei iacháu o glefyd heintus ar y croen roedd rhaid i offeiriad ei archwilio, a chyhoeddi fod y person yn iach. Wedyn roedd rhaid cyflwyno offrwm o ddau oen gwryw ac un oen benyw a blawd wedi ei gymysgu gydag olew olewydd.\f*
\f + \fr 8:28 \fq Gadareniaid: \ft Neu, \fqa Gergeseniaid \ft yn rhai llawysgrifau. \fqa Geraseniaid \ft yn eraill.\f*
\f + \fr 9:1 \fq i'w dref ei hun: \ft Capernaum (gw. 4:13)\f*
\f + \fr 9:8 \fq wedi dychryn: \ft Yn ôl rhai llawysgrifau \fqa wedi eu syfrdanu.\f*
\f + \fr 9:27 \fq Fab Dafydd: \ft Un o deitlau y Meseia. Roedd yr Iddewon yn credu y byddai'r Meseia yn un o ddisgynyddion y Brenin Dafydd.\f*
\f + \fr 10:14 \fq ysgydwch y llwch oddi ar eich traed: \ft Ffordd o ddangos fod y trefi hynny'n cael eu gwrthod.\f*
\f + \fr 10:15 \fq Sodom a Gomorra: \ft Pan oedd Abraham yn fyw dyma Duw yn dinistrio'r trefi yma am fod y bobl mor ddrwg.\f*
\f + \fr 11:29 \fq iau: \ft Roedd iau yn cael ei osod ar ysgwyddau anifeiliaid oedd yn tynnu aradr neu drol.\f*
\f + \fr 12:1 \fq tynnu rhai o'r tywysennau ŷd: \ft Roedd gan deithwyr hawl i wneud hyn.\f*
\f + \fr 12:41 \fq Ninefe: \ft Prifddinas Ymerodraeth Assyria, gelyn Israel yn amser Jona\f*
\f + \fr 12:42 \fq Seba: \ft De Arabia mae'n debyg.\f*
\f + \fr 12:47 \fq gyda ti: \ft Dydy adn.47 ddim yn rhai llawysgrifau.\f*
\f + \fr 13:35 \fq proffwyd: \fqa proffwyd Eseia \ft yn rhai llawysgrifau.\f*
\f + \fr 14:1 \fq Herod: \ft Herod Antipas, mab Herod Fawr (gw. 2:1).\f*
\f + \fr 14:17 \fq torth fach: \ft Torth fach gron fflat, mae'n debyg.\f*
\f + \fr 15:26 \fq cŵn: \ft Roedd yr Iddewon weithiau yn galw pobl o wledydd eraill yn gŵn.\f*
\f + \fr 15:34 \fq torth o fara: \ft gw. y nodyn ar 14:17.\f*
\f + \fr 15:39 \fq Magadan: \ft Does neb yn gwybod ble roedd Magadan.\f*
\f + \fr 17:20 \fq i chi: \ft Mae rhai llawysgrifau yn ychwanegu adn 21 \fqa Ond dim ond trwy weddi ac ympryd mae ysbrydion drwg fel yna'n dod allan.\f*
\f + \fr 17:27 \fq ddarn arian fydd yn ddigon i'w dalu: \ft Groeg, \+tl stater\+tl*. Roedd \+tl stater\+tl* yn werth pedair drachma neu un sicl.\f*
\f + \fr 18:10 \ft Mae rhai llawysgrifau yn ychwanegu adn.11, \fqa Dw i, Mab y dyn, wedi dod i achub y rhai sydd ar goll.\f*
\f + \fr 20:19 \fq Rhufeiniaid: \ft Groeg, “estroniaid”.\f*
\f + \fr 20:22 \fq yfed o'r gwpan chwerw: \ft Symbol o ddioddef.\f*
\f + \fr 20:30 \fq Fab Dafydd: \ft gw. y nodyn ar 9:27\f*
\f + \fr 21:15 \fq Fab Dafydd: \ft gw. y nodyn ar 9:27\f*
\f + \fr 21:44 \ft Dydy adn.44 ddim yn rhai llawysgrifau.\f*
\f + \fr 22:16 \fq o gefnogwyr Herod: \ft Y rhai oedd eisiau i Herod Antipas (gw. 14:1), mab Herod Fawr (gw. 2:1) fod yn frenin yn Jerwsalem.\f*
\f + \fr 22:42 \fq Mab Dafydd: \ft gw. y nodyn ar 9:27\f*
\f + \fr 22:44 \fq yn y sedd anrhydedd: \ft Groeg, “ar yr ochr dde i mi”\f*
\f + \fr 23:2 \fq Moses: \ft Groeg, “yn eistedd ar gadair Moses”.\f*
\f + \fr 23:13 \fq mynediad: \ft Mae rhai llawysgrifau yn ychwanegu adn.14, \fqa Gwae chi'r arbenigwyr yn y Gyfraith a Phariseaid! Dych chi'n dwyn popeth oddi ar wragedd gweddwon ac wedyn yn ceisio rhoi'r argraff eich bod chi'n dduwiol gyda'ch gweddïau hir. Byddwch chi'n cael eich cosbi'n llym.\f*
\f + \fr 23:35 \fq Sechareia fab Beracheia: \ft Abel oedd y cyntaf i gael ei lofruddio, ac mae'r hanes yn Genesis, llyfr cyntaf yr ysgrythurau Iddewig. Ail lyfr Cronicl ydy llyfr olaf yr ysgrythurau Iddewig, a'r llofruddiaeth olaf mae'n cyfeirio ato ydy llofruddiaeth Sechareia (gw. Genesis 4:8 a 2 Cronicl 24:20,21)\f*
\f + \fr 26:64 \fq llywodraethu gyda'r: \ft Groeg, “yn eistedd ar ochr dde'r”\f*
\f + \fr 28:14 \fq llywodraethwr: \ft Pontius Peilat.\f*
\f + \fr 1:32 \fq fachlud: \ft Roedd y Saboth yn dod i ben pan oedd yr haul yn machlud, a diwrnod newydd yn dechrau.\f*
\f + \fr 1:41 \fq llawn tosturi: \ft Mae rhai llawysgrifau yn dweud \fqa yn ddig.\f*
\f + \fr 1:44 \fq Dos i ddangos … iacháu: \ft Os oedd rhywun yn cael ei iacháu o glefyd heintus ar y croen roedd rhaid i offeiriad ei archwilio, a chyhoeddi fod y person yn iach. Wedyn roedd rhaid cyflwyno offrwm o ddau oen gwryw ac un oen benyw a blawd wedi ei gymysgu gydag olew olewydd.\f*
\f + \fr 2:23 \fq tynnu rhai o'r tywysennau ŷd: \ft Roedd gan deithwyr hawl i wneud hyn.\f*
\f + \fr 3:14 \fq gynrychiolwyr personol: \ft Groeg, “apostolion”. Gellid ei gyfieithu fel \fqa negeswyr \ft neu \fqa llysgenhadon.\f*
\f + \fr 5:1 \fq Gerasa: \ft Neu\fqa Gadara \ft yn rhai llawysgrifau. \fqa Gergesa \ft yn eraill.\f*
\f + \fr 5:21 \fq ochr arall: \ft yr ochr orllewinol.\f*
\f + \fr 5:41,42 \fq Talitha cŵm: \ft Mae'r geiriau yma yn yr iaith Aramaeg – un o'r ieithoedd oedd yn cael ei siarad yn Israel ar y pryd.\f*
\f + \fr 6:3 \fq Joseff: \ft Groeg, “Joses”, ffurf arall ar yr enw (gw. Mathew 13:55)\f*
\f + \fr 6:14 \fq Herod: \ft Herod Antipas, mab Herod Fawr.\f*
\f + \fr 6:38 \fq torth fach: \ft Torth fach gron fflat, mae'n debyg.\f*
\f + \fr 7:15 \fq gwneud: \ft Mae rhai llawysgrifau yn ychwanegu adn.16, \fqa Gwrandwch yn ofalus os dych chi'n awyddus i ddysgu.\f*
\f + \fr 7:27 \fq cŵn: \ft Roedd yr Iddewon weithiau yn galw pobl o wledydd eraill yn gŵn.\f*
\f + \fr 7:34 \fq Eph-phatha: \ft Gair Aramaeg – un o'r ieithoedd oedd yn cael ei siarad yn Israel yn y cyfnod.\f*
\f + \fr 8:5 \fq torth o fara: \ft gw. y nodyn ar 6:38.\f*
\f + \fr 8:15 \fq Herod: \ft Herod Antipas, mab Herod Fawr.\f*
\f + \fr 9:43 \fq byth yn diffodd: \ft Mae rhai llawysgrifau yn ychwanegu adn.44, \fqa lle dydy'r cynrhon ddim yn marw, a'r tân byth yn diffodd \ft (gw. adn.48)\f*
\f + \fr 9:45 \fq uffern: \ft Mae rhai llawysgrifau yn ychwanegu adn.46, \fqa lle dydy'r cynrhon ddim yn marw, a'r tân byth yn diffodd \ft (gw. adn.48)\f*
\f + \fr 10:33 \fq Rhufeiniaid: \ft Groeg, “estroniaid”.\f*
\f + \fr 10:38 \fq yfed o'r un gwpan chwerw: \ft Symbol o ddioddef.\f*
\f + \fr 11:25 \fq pechodau chi: \ft Mae rhai llawysgrifau yn ychwanegu adn.26, \fqa Ond os na wnewch chi faddau, fydd eich Tad ddim yn maddau i chi am bechu yn ei erbyn e.\f*
\f + \fr 12:36 \fq yn y sedd anrhydedd: \ft Groeg, “ar yr ochr dde i mi”\f*
\f + \fr 14:36 \fq cwpan chwerw: \ft gw. nodyn ar 10:38.\f*
\f + \fr 14:62 \fq yn llywodraethu gyda'r: \ft Groeg, “yn eistedd ar ochr dde'r”\f*
\f + \fr 14:68 \fq fynedfa: \ft Mae rhai llawysgrifau yn ychwanegu, \fqa a dyma'r ceiliog yn canu.\f*
\f + \fr 15:27 \fq bob ochr iddo: \ft Mae rhai llawysgrifau yn ychwanegu adn.28, \fqa Daeth yr ysgrifau sanctaidd sy'n dweud, \+qt ‛Roedd yn cael ei ystyried yn un o'r gwrthryfelwyr‛\+qt* yn wir.\f*
\f + \fr 15:34 \fq Eloi … sabachthani: \ft Mae'r geiriau yma yn Aramaeg, un o'r ieithoedd oedd yn cael ei siarad yn Israel bryd hynny.\f*
\f + \fr 16:19 \fq i lywodraethu yno gyda: \ft Groeg, “i eistedd ar ochr dde”\f*
\f + \fr 2:22 \fq dod i ben: \ft Pan oedd gwraig Iddewig yn cael plentyn roedd hi'n cael ei hystyried yn ‛aflan‛. Roedd rhaid iddi aros adre nes i'r plentyn gael ei enwaedu yn wythnos oed, a wedyn am 33 diwrnod arall, cyn mynd i gyflwyno offrwm i Dduw.\f*
\f + \fr 3:1 \fq Herod: \ft Herod Antipas, mab Herod Fawr.\f*
\f + \fr 3:33 \fq Aminadab … Ram \ft Groeg, “mab Aminadab, mab Admin, mab Arni.” Llawysgrifau yn amrywio'n fawr yma.\f*
\f + \fr 4:44 \fq Jwdea: \ft Mae rhai llawysgrifau yn dweud \fqa Galilea.\f*
\f + \fr 5:1 \fq Llyn Galilea: \ft Groeg, “Llyn Genesaret.” Enw arall ar Lyn Galilea.\f*
\f + \fr 5:14 \fq Dos i ddangos … iacháu: \ft Os oedd rhywun yn cael ei iacháu o glefyd heintus ar y croen roedd rhaid i offeiriad ei archwilio, a chyhoeddi fod y person yn iach. Wedyn roedd rhaid cyflwyno offrwm o ddau oen gwryw ac un oen benyw a blawd wedi ei gymysgu gydag olew olewydd.\f*
\f + \fr 6:1 \fq a'u bwyta: \ft Roedd gan deithwyr hawl i wneud hyn.\f*
\f + \fr 7:50 \fq achub: \ft Neu “iacháu”.\f*
\f + \fr 8:3 \fq Herod: \ft Herod Antipas, mab Herod Fawr.\f*
\f + \fr 8:22 \fq ochr draw'r llyn: \ft ochr ddwyreiniol Llyn Galilea. Doedd rhan fwya'r bobl oedd yn byw yno ddim yn Iddewon.\f*
\f + \fr 8:26 \fq Gerasa: \ft Neu, \fqa Gergesa \ft yn ôl rhai llawysgrifau.\f*
\f + \fr 8:31 \fq dyfnder tywyll: \ft Lle roedd ysbrydion drwg yn cael eu cadw a'u cosbi.\f*
\f + \fr 8:37 \fq Gerasa: \ft gw. nodyn ar 8:26.\f*
\f + \fr 9:7 \fq Herod: \ft Herod Antipas, mab Herod Fawr.\f*
\f + \fr 9:8 \fq Elias: \ft Roedd yr Iddewon yn disgwyl i'r proffwyd Elias ddod i baratoi'r ffordd ar gyfer y Meseia.\f*
\f + \fr 9:13 \fq torth fach: \ft Torth fach gron fflat, mae'n debyg.\f*
\f + \fr 9:31 \fq Roedd hi'n olygfa anhygoel: \ft Groeg, “wedi dod i'r golwg mewn ysblander”\f*
\f + \fr 9:31 \fq y ffordd roedd Iesu'n mynd i adael y byd: \ft Groeg, “ei exodus”, sef yma, y ffordd oedd e'n mynd i achub pobl drwy ei farwolaeth.\f*
\f + \fr 10:1 \fq saith deg dau: \ft Mae rhai llawysgrifau yn dweud \fqa saith deg. \ft Roedd traddodiad Iddewig yn dysgu fod saith deg o wledydd yn y byd. Ond mae'r LXX, sef y cyfieithiad Groeg o'r ysgrifau sanctaidd Iddewig yn rhoi “saith deg dau” yn lle “saith deg”. Drwy anfon y nifer yma o bobl allan roedd Iesu yn awgrymu fod ei neges ar gyfer pawb yn y byd i gyd.\f*
\f + \fr 10:9 \fq ar fin dod: \ft Neu “wedi dod”.\f*
\f + \fr 11:31 \fq Seba: \ft De Arabia mae'n debyg.\f*
\f + \fr 11:51 \fq Abel hyd Sechareia: \ft Abel oedd y cyntaf i gael ei lofruddio, ac mae'r hanes yn Genesis, llyfr cyntaf yr ysgrythurau Iddewig. Ail lyfr Cronicl ydy llyfr olaf yr ysgrythurau Iddewig, a'r llofruddiaeth olaf mae'n cyfeirio ato ydy llofruddiaeth Sechareia.\f*
\f + \fr 12:25 \fq eich bywyd eiliad yn hirach: \ft Neu “eich hun yn dalach”.\f*
\f + \fr 13:31 \fq Herod: \ft Herod Antipas, mab Herod Fawr.\f*
\f + \fr 16:29 \fq Cyfraith Moses ac ysgrifau'r proffwydi: \ft Ysgrifau sanctaidd yr Iddewon, sef yr Hen Destament.\f*
\f + \fr 17:14 \fq i'r offeiriaid: \ft gw. nodyn ar 5:14.\f*
\f + \fr 17:35 \fq cael ei gadael: \ft Mae rhai llawysgrifau yn ychwanegu adn.36, \fqa Bydd dau ddyn yn yr un cae; bydd un yn cael ei gymryd i ffwrdd a'r llall yn cael ei adael\f*
\f + \fr 18:32 \fq Rhufeiniaid: \ft Groeg, “estroniaid”.\f*
\f + \fr 19:8 \fq pedair gwaith cymaint yn ôl iddyn nhw: \ft Roedd y gyfraith Iddewig a chyfraith Rhufain yn dweud fod rhaid i rywun dalu'n ôl bedair gwaith y swm oedden nhw wedi ei gymryd.\f*
\f + \fr 19:13 \fq swm o arian: \ft Groeg, “10 \+tl mina\+tl*”. Roedd un \+tl mina\+tl* yn werth 100 denariws, sef cyflog tua tri mis.\f*
\f + \fr 20:42 \fq yn y sedd anrhydedd \ft Groeg, “ar yr ochr dde i mi”\f*
\f + \fr 21:18 \fq hollol saff: \ft Groeg, “Fydd dim un blewyn ar eich pen chi yn cael ei golli.”\f*
\f + \fr 22:69 \fq yn llywodraethu gyda'r \ft Groeg, “eistedd ar ochr dde”\f*
\f + \fr 23:16 \fq ei ollwng yn rhydd: \ft Mae rhai llawysgrifau yn ychwanegu adn.17, \fqa Roedd e'n arfer gollwng un carcharor yn rhydd adeg Gŵyl y Pasg.\f*
\f + \fr 24:12 \fq wedi digwydd: \ft Dydy adn.12 ddim yn rhai llawysgrifau.\f*
\f + \fr 24:36 \fq Shalôm: \ft Cyfarchiad Iddewig sy'n golygu, “Heddwch i chi!”\f*
\f + \fr 1:19 \fq arweinwyr Iddewig: \ft Groeg, “Yr Iddewon”. Mae'n debyg fod y term yma, sy'n ymddangos sawl gwaith yn efengyl Ioan, yn cyfeirio at yr awdurdodau yn Jerwsalem.\f*
\f + \fr 1:28 \fq Bethania: \ft Does neb yn gwybod yn union ble roedd y pentref yma.\f*
\f + \fr 1:45 \fq y Gyfraith … y Proffwydi: \ft Yr ysgrifau sanctaidd Iddewig, sef yr Hen Destament.\f*
\f + \fr 2:11 \fq Y wyrth: \ft Groeg, “arwydd”. Ffordd Ioan o ddweud fod y gwyrthiau yn pwyntio at y ffaith mai Mab Duw oedd Iesu o Nasareth.\f*
\f + \fr 3:3 \fq oddi uchod: \ft Neu \fqa o'r newydd\ft . Mae'r un gair Groeg yn adn.7 a 31.\f*
\f + \fr 3:25 \fq ymolchi seremonïol: \ft Roedd yr Iddewon yn cadw'r defodau yma i baratoi eu hunain ar gyfer addoli Duw.\f*
\f + \fr 4:20 \fq y mynydd hwn: \ft Mynydd Gerisim. Roedd y Samariaid yn dadlau mai dyma'r lle cyntaf i'r Iddewon aberthu ar ôl iddyn nhw fynd drosodd i wlad oedd Duw wedi ei addo iddyn nhw.\f*
\f + \fr 5:1 \fq un o wyliau'r Iddewon: \ft Does dim sicrwydd pa Ŵyl oedd hon.\f*
\f + \fr 5:2 \fq Bethsatha: \ft Mae rhai llawysgrifau yn dweud \fqa Bethesda \ft ac eraill \fqa Bethsaida.\f*
\f + \fr 5:3 \fq parlysu: \ft Mae rhai llawysgrifau yn ychwanegu adn.3b-4, \fqa Roedden nhw'n disgwyl i'r dŵr gael ei gynhyrfu. \fv 4 \fqa Byddai angel yr Arglwydd yn dod i lawr weithiau ac yn cynhyrfu'r dŵr yn y pwll. Wedyn byddai'r person cyntaf i fynd i mewn i'r dŵr yn cael ei iacháu, beth bynnag oedd ei salwch.\f*
\f + \fr 5:10 \fq gario dy fatras: \ft Roedd traddodiad y rabïaid yn y \fq Mishnah \ft yn dweud fod 39 math o waith yn cael ei wahardd ar y Saboth. Roedd cario pethau o un lle i'r llall ar y rhestr, a chario matras neu wely yn cael ei enwi'n benodol.\f*
\f + \fr 6:7 \fq ffortiwn: \ft Mae'r Groeg yn dweud “200 darn arian”, sef bron cyflog blwyddyn.\f*
\f + \fr 6:9 \fq torth haidd \ft Torthau bach crwn fflat.\f*
\f + \fr 6:14 \fq y Proffwyd: \ft gw. y nodyn ar 1:21.\f*
\f + \fr 6:39 \fq y dydd olaf: \ft Pan fydd Duw yn barnu pawb.\f*
\f + \fr 7:21 \fq un wyrth: \ft Iacháu y dyn wedi ei barlysu – gw. 5:1-18.\f*
\f + \fr 7:38 \fq Bydd ffrydiau … hynny: \ft cyfeiriad at Nehemeia 9:15,19-20 (neu Eseia 55:1, 58:11 neu Sechareia 14:8) Mae'r adnodau yma yn edrych yn ôl at hanesion y dŵr yn dod o'r graig yn Exodus 17:1-7; Numeri 20:1-13\f*
\f + \fr 7:40 \fq Proffwyd: \ft gw. y nodyn ar 1:21.\f*
\f + \fr 8:11 \ft Dydy adn.1-11 ddim yn rhai llawysgrifau. Mewn llawysgrifau eraill maen nhw'n ymddangos ar ôl 7:36 neu 21:25 neu Luc 21:38, gyda gwahaniaethau bach yn y geiriad.\f*
\f + \fr 8:28 \fq fy nghodi i … i fyny: \ft gw. nodyn ar 7:39.\f*
\f + \fr 10:23 \fq Cyntedd Colofnog Solomon: \ft Cyntedd gyda colofnau uchel. Roedd ar ochr ddwyreiniol y deml.\f*
\f + \fr 11:24 \fq y dydd olaf: \ft Pan fydd Duw yn barnu pawb.\f*
\f + \fr 14:1 \fq Credwch yn Nuw … hefyd: \ft Neu, \fqa Dych chi'n credu yn Nuw, felly credwch ynof fi hefyd.\f*
\f + \fr 14:16 \fq sefyll gyda: \ft Mae'r gair Groeg yn gallu golygu ‛cysuro‛, ‛annog‛, neu ‛amddiffyn‛.\f*
\f + \fr 16:7 \fq sefyll gyda: \ft gw. nodyn ar 14:16.\f*
\f + \fr 18:11 \fq yfed o'r cwpan: \ft Symbol o ddioddef.\f*
\f + \fr 20:19 \fq Shalôm: \ft Cyfarchiad Iddewig sy'n golygu, “Heddwch i chi!”\f*
\f + \fr 1:1 \fq fy llyfr cyntaf: \ft Efengyl Luc.\f*
\f + \fr 1:12 \ft Groeg \fq taith diwrnod Saboth.\f*
\f + \fr 2:27 \ft Groeg \fq yn Hades; \ft felly hefyd Actau 2:31.\f*
\f + \fr 2:34 \fq yn y sedd anrhydedd: \ft Groeg, “ar yr ochr dde i mi”\f*
\f + \fr 4:4 \ft Groeg \fq 5,000 o ddynion.\f*
\f + \fr 7:58 \ft sef Paul; gw. Actau 13:9.\f*
\f + \fr 8:27 \fq y Candace: \ft Nid enw'r frenhines oedd Candace, ond ei theitl swyddogol (fel y teitl ‛y Pharo‛ yn yr Aifft). Mae \+it Ethiopia\+it* yn cyfeirio at deyrnas Nwbia yng ngogledd y Swdan, a'i phrifddinas Meroe. Mae'n debyg mai'r Candace y cyfeirir ati yma oedd Amantitere, oedd yn teyrnasu\+sc OC\+sc* 25–41\f*
\f + \fr 8:36 \ft Mae rhai llawysgrifau yn ychwanegu adn.37, \fqa Na, dim os wyt ti'n credu â'th holl galon, meddai Philip. A dyma'r eunuch yn ateb, “Dw i'n credu mai Iesu y Meseia ydy mab Duw.”\f*
\f + \fr 9:36 \ft Mae \fq Tabitha \ft yn yr Aramaeg a \fq Dorcas \ft yn y Roeg yn golygu ‛gafrewig‛ (‛gasél‛)\f*
\f + \fr 11:3 \ft Groeg \fq dynion heb gael eu henwaedu.\f*
\f + \fr 12:3 \fq arweinwyr Iddewig: \ft Groeg, “Yr Iddewon”. Mae'n debyg fod y term yma yn cyfeirio at yr awdurdodau yn Jerwsalem.\f*
\f + \fr 13:13-14 \ft Ardaloedd yn y wlad dŷn ni'n ei hadnabod fel Twrci oedd Pamffilia a Pisidia.\f*
\f + \fr 13:18 \ft neu, yn ôl llawysgrifau eraill \fqa gofalodd amdanyn nhw; \ft gw. Deuteronomium 1:31.\f*
\f + \fr 14:1 \fq Roedd Iconium, Lystra \ft a \fq Derbe \ft (Actau 14:6) yn drefi yn y wlad dŷn ni'n ei hadnabod fel Twrci.\f*
\f + \fr 15:33 \ft Mae rhai llawysgrifau yn ychwanegu adn.34, \fqa Ond dyma Silas yn penderfynu aros.\f*
\f + \fr 16:6-7 \fq Roedd Phrygia, Galatia, Asia, Mysia, \ft a \fq Bithynia \ft yn ardaloedd gwahanol yn y wlad dŷn ni'n ei hadnabod fel Twrci.\f*
\f + \fr 16:10 \ft Roedd Luc, awdur llyfr yr Actau, gyda Paul ar y daith yma.\f*
\f + \fr 17:28a \ft dyfyniad o waith Epimenides (bardd o Cnosos ar Ynys Creta – 6ed ganrif CC) (gw. hefyd Titus 1:12, lle mae Paul yn dyfynnu llinell arall o'i waith).\f*
\f + \fr 17:28b \ft dyfyniad o Phaenomena 5 gan Aratus (awdur Stoicaidd o Cilicia – 310–245 \+sc CC\+sc*)\f*
\f + \fr 18:1 \ft Roedd \fq Athen \ft a \fq Corinth \ft yn ddinasoedd pwysig yn Achaia, De Gwlad Groeg.\f*
\f + \fr 19:19 \ft Groeg \fq darn arian. \ft Un drachma oedd cyflog diwrnod gweithiwr cyffredin.\f*
\f + \fr 20:7 \ft Groeg \fq i dorri bara.\f*
\f + \fr 20:26 \ft Groeg \fq dw i'n ddieuog o waed pawb.\f*
\f + \fr 23:3 \fq y rhagrithiwr: \ft Groeg, “wal wedi ei gwyngalchu”\f*
\f + \fr 24:6 \fq ei arestio: \ft Mae rhai llawysgrifau yn ychwanegu adn.6b-8a: \fqa Roedden ni'n mynd i'w farnu ar sail ein Cyfraith ni, \fv 7 \fqa ond dyma Lysias, y capten, yn dod ac yn defnyddio grym i'w gymryd oddi arnon ni. \fv 8 \fqa Yna dwedodd fod rhaid i ni ddod â'n cyhuddiadau o'ch blaen chi.\f*
\f + \fr 26:14b \ft Groeg, “Mae'n galed dy fod ti'n cicio yn erbyn y symbylau.” Sef, pan mae anifail yn gwrthod cymryd ei arwain\f*
\f + \fr 27:9 \ft Groeg \fq roedd yr ympryd eisoes wedi mynd heibio. \ft Cyfeiriad at Ddydd y Cymod \+tl (Yom Kippur)\+tl*, \ft sy'n cael ei ddathlu tua diwedd Medi neu ddechrau Hydref.\f*
\f + \fr 27:27 \ft Mae \fq Môr Adria \ft yng nghanol Môr y Canoldir. Nid Môr yr Adriatig ydy hwn.\f*
\f + \fr 27:28 \ft Groeg \fqa 20 gwryd … 15 gwryd.\f*
\f + \fr 28:2,4 \fq pobl yr ynys: \ft Groeg, “y barbariaid” (gw. Rhufeiniaid 1:14; 1 Corinthiaid 14:11; Colosiaid 3:11).\f*
\f + \fr 28:12 \ft Roedd \fq Syracwsa \ft ar Ynys Sisili.\f*
\f + \fr 28:13 \ft Roedd \fq Rhegium \ft reit ar ben deheuol yr Eidal.\f*
\f + \fr 28:15b \ft Roedd \fq Marchnad Apius \ft tua 43 milltir (70 cilomedr) i'r de o Rufain.\f*
\f + \fr 28:15c \ft Roedd \fq y Tair Tafarn \ft tua 35 milltir (57 cilomedr) i'r de o Rufain.\f*
\f + \fr 28:28 \ft Mae rhai llawysgrifau yn ychwanegu adn.29, \fqa Pan ddwedodd e hyn, dyma'r arweinwyr Iddewig yn gadael. Roedd dadlau mawr yn eu plith nhw.\f*
\f + \fr 28:30 \ft neu \fq ar ei gost ei hun.\f*
\f + \fr 1:14 \fq farbariaid cwbl ddi-addysg: \ft Pobl oedd ddim yn gallu siarad yr iaith Roeg.\f*
\f + \fr 3:21 \fq y Gyfraith a'r Proffwydi: \ft Ysgrifau sanctaidd yr Iddewon, sef yr Hen Destament\f*
\f + \fr 9:29 \fq Sodom … Gomorra: \ft Pan oedd Abraham yn fyw, dyma'r Arglwydd yn dinistrio'r ddwy dre yma am fod y bobl yno mor ddrwg.\f*
\f + \fr 15:8 \fq Abraham, Isaac a Jacob: \ft Groeg, “y cyndeidiau”.\f*
\f + \fr 16:7 \fq Jwnia: \ft Mae rhai llawysgrifau yn dweud \fqa Jwlia.\f*
\f + \fr 16:23 \fq Cwartus: \ft Mae rhai llawysgrifau yn ychwanegu adn.24, \fqa Dw i'n gweddïo y byddwch chi i gyd yn profi haelioni rhyfeddol yr Arglwydd Iesu Grist. Amen.\f*
\f + \fr 16:27 \fq Amen!: \ft Mae rhai llawysgrifau yn gosod adn.25-27 ar ôl 14:23. Mae eraill yn eu gosod yma ac ar ôl 14:23, ac mae un llawysgrif yn eu gosod ar ôl 15:33.\f*
\f + \fr 1:12 \fq Pedr: \ft Groeg, “Ceffas”, enw Aramaeg sy'n golygu ‛craig‛ – yr un fath â'r enw Pedr.\f*
\f + \fr 3:1 \fq Cristnogion aeddfed \ft Groeg, “pobl yr Ysbryd”.\f*
\f + \fr 3:22 \fq Pedr: \ft gw. nodyn ar 1:12.\f*
\f + \fr 7:9 \fq ein difa gan ein nwydau: \ft Groeg, “losgi”.\f*
\f + \fr 7:10 \fq Ddylai … gŵr. \ft Cyfeiriad at eiriau Iesu y Meseia yn Marc 10:9-12.\f*
\f + \fr 9:5 \fq Pedr: \ft gw. nodyn ar 1:12\f*
\f + \fr 13:3 \fq fodlon marw dros y ffydd: \ft Mae rhai llawysgrifau yn ychwanegu \fqa er mwyn i mi gael brolio.\f*
\f + \fr 14:11 \fq estroniaid: \ft Groeg, “barbariaid” (gw. Rhufeiniaid 1:14; Colosiaid 3:11).\f*
\f + \fr 15:33: \ft dyfyniad o \fq Thais 218 \ft gan y bardd Menander (tua 320 \+sc CC\+sc*).\f*
\f + \fr 1:19 \fq Silas: \ft Groeg, “Silfanws”, sef ffurf arall i'r un enw.\f*
\f + \fr 6:15 \fq diafol: \ft Groeg, \+tl Beliar\+tl* – ffurf arall o'r enw Hebraeg \+tl Belial\+tl* sy'n golygu ‛drwg‛ neu ‛diwerth‛. Roedd llawer o ysgrifau Iddewig yn defnyddio'r enw yma am y diafol.\f*
\f + \fr 7:8 \fq y llythyr: \ft Does dim copi ar gael o'r llythyr yma ysgrifennodd Paul at eglwys Corinth.\f*
\f + \fr 8:1 \fq Macedonia: \ft Yr eglwysi yn Philipi, Thesalonica a Berea mae'n debyg.\f*
\f + \fr 12:2 \fq uchder y nefoedd \ft Groeg, “y drydedd nefoedd”\f*
\f + \fr 1:18 \fq Pedr: \ft Groeg, “Ceffas”, enw Aramaeg sy'n golygu ‛craig‛ – yr un fath â'r enw Pedr.\f*
\f + \fr 2:9 \fq Pedr: \ft gw. nodyn ar 1 Corinthiaid 1:12\f*
\f + \fr 2:11 \fq Pedr: \ft gw. nodyn ar 1 Corinthiaid 1:12\f*
\f + \fr 3:17 \fq 430 mlynedd: \ft Dyna am faint fuodd yr Hebreaid yn yr Aifft\f*
\f + \fr 3:19 \fq yr un … ato: \ft Iesu.\f*
\f + \fr 4:3 \fq ddim yn deall yn iawn: \ft Groeg, “yn blant dan oed”.\f*
\f + \fr 2:7 \fq roi ei hun … eraill: \ft Groeg, “gwagio ei hun”.\f*
\f + \fr 3:3 \fq dan arweiniad yr Ysbryd Glân: \ft Mae rhai llawysgrifau yn dweud \fqa o ddifri.\f*
\f + \fr 3:5 \fq yn wythnos oed: \ft Mae bechgyn Iddewig yn cael eu henwaedu wythnos ar ôl eu geni.\f*
\f + \fr 3:11 \fq farbariad di-addysg: \ft Pobl oedd ddim yn gallu siarad yr iaith Roeg.\f*
\f + \fr 3:11 \fq anwariad gwyllt: \ft Groeg, “Scythiad” – llwythau o'r ardal ar lan ogleddol y Môr Du, oedd yn enwog am eu creulondeb.\f*
\f + \fr 1:1 \fq Silas: \ft Groeg, \+tl Silfanos\+tl*, sef ffurf arall ar yr enw Silas.\f*
\f + \fr 1:1 \fq Silas: \ft Groeg, \+tl Silfanos\+tl*, sef ffurf arall ar yr enw Silas.\f*
\f + \fr 5:10 \fq gwasanaethu: \ft Groeg, “golchi traed”.\f*
\f + \fr 2:17 \fq cancr: \ft Groeg, “madredd”.\f*
\f + \fr 3:8 \fq Jannes a Jambres: \ft Dydy'r enwau yma ddim yn yr Hen Destament. Ond yn ôl ysgrifau Iddewig eraill dyma enwau'r ddau ddewin oedd yn gwrthwynebu Moses pan oedd am arwain pobl Dduw allan o'r Aifft – gw. Exodus 7:11,22.\f*
\f + \fr 4:6 \fq diodoffrwm: \ft Weithiau roedd gwin yn cael ei dywallt ar yr allor gyda'r anifail oedd yn cael ei aberthu.\f*
\f + \fr 1:12: \ft dywediad a briodolir i Epimenides (bardd o Cnosos ar Ynys Creta – 6ed ganrif \+sc CC\+sc*) (gw. hefyd Actau 17:28, lle mae Paul yn dyfynnu llinell arall o'i waith).\f*
\f + \fr 1:13 \fq yn y sedd anrhydedd \ft Groeg, “ar yr ochr dde i mi”\f*
\f + \fr 9:5 \fq greadur hardd: \ft Groeg, “ceriwbiaid”\f*
\f + \fr 11:37 \fq llifio yn eu hanner: \ft Mae rhai llawysgrifau yn dweud \fqa profi.\f*
\f + \fr 12:16 \fq wrthgilio: \ft Groeg, “anfoesol”. Gall gyfeirio at ‛anfoesoldeb rhywiol‛ neu ‛anffyddlondeb i Dduw‛.\f*
\f + \fr 12:24 \fq gwaed Abel: \ft Meibion Adda ac Efa oedd Cain ac Abel. Dyma Cain yn lladd Abel (gw. Genesis 4:1-16).\f*
\f + \fr 2:2 \fq i un o'ch cyfarfodydd \ft Groeg, “i'ch synagog”.\f*
\f + \fr 2:8 \fq orchymyn pwysica'r: \ft Mae'r Groeg yn dweud “gorchymyn brenhinol”, sef un wedi ei roi gan y Brenin mawr – Duw.\f*
\f + \fr 1:2 \fq glanhau trwy: \ft Mae'r Groeg yn dweud “taenellu â'i”. Mae'n cyfeirio at y ddefod yn yr Hen Destament pan oedd gwaed yr aberth yn cael ei daenellu ar y bobl i'w glanhau nhw o'u pechod – gw. Hebreaid 9:18-21.\f*
\f + \fr 1:22 \fq dilyn y gwir: \ft Mae rhai llawysgrifau yn ychwanegu \fqa yn nerth yr Ysbryd.\f*
\f + \fr 5:12 \fq Silas: \ft Groeg, \+tl Silfanos\+tl*, sef ffurf arall i'r un enw.\f*
\f + \fr 5:13 \fq Rhufain: \ft Groeg, “Babilon” (oedd yn llysenw am ddinas Rhufain).\f*
\f + \fr 2:6 \fq Sodom a Gomorra: \ft Pan oedd Abraham yn fyw, dyma Duw yn dinistrio'r trefi yma am fod y bobl mor ddrwg – gw. Genesis 19:24.\f*
\f + \fr 2:15 \fq Balaam fab Beor: \ft Mae'r hanes beiblaidd yn dweud fod Balaam wedi gwrthod melltithio pobl Israel am arian (gw. Numeri 22:18; 24:13), ond roedd athrawon Iddewig yn dysgu fod Balaam wedi derbyn arian.\f*
\f + \fr 2:22: \ft Dihareb ddwyreiniol wedi ei chadw yn Stori Ahicar.\f*
\f + \fr 5:21 \fq unrhyw beth … bywydau chi: \ft Groeg, “eilun-dduwiau”.\f*
\f + \fr 1:12 \fq ein gwneud ni'n: \ft Mae rhai llawysgrifau yn dweud \fqa eich gwneud chi'n.\f*
\f + \fr 1:4 \fq fy mhlant: \ft Pobl oedd Ioan wedi eu harwain i gredu yn Iesu.\f*
\f + \fr 1:6 \fq angylion: \ft Falle yn cyfeirio at Genesis 6:2.\f*
\f + \fr 1:7 \fq eisiau cyfathrach annaturiol gyda'r angylion\ft Y geiriad yn y Roeg ydy, “mynd ar ôl cnawd gwahanol”.  Mae'n cyfeirio at beth ddigwyddodd yn Genesis 19:4,5\f*
\f + \fr 1:11 \fq esiampl Cain: \ft Dyma Cain yn lladd ei frawd Abel.\f*
\f + \fr 1:11 \fq Balaam: \ft Mae'r hanes beiblaidd yn dweud fod Balaam wedi gwrthod melltithio pobl Israel am arian (gw. Numeri 22:18; 24:13), ond roedd athrawon Iddewig yn dysgu fod Balaam wedi derbyn arian.\f*
\f + \fr 1:11 \fq fel Cora: \ft Roedd Cora wedi arwain gwrthryfel yn erbyn Moses ac Aaron (gw. Numeri 16:1-35; 26:9,10).\f*
\f + \fr 1:22 \fq Byddwch yn amyneddgar gyda'r: \ft Mae rhai llawysgrifau yn dweud \fqa Cywirwch y.\f*
\f + \fr 1:4 \fq Asia: \ft Mae'r adran o 1:4—3:22 ar ffurf llythyr. Asia oedd rhan ddwyreiniol yr Ymerodraeth Rufeinig, sef Twrci heddiw.\f*
\f + \fr 1:8 \fq Alffa ac Omega: \ft Y llythyren gyntaf a'r olaf yn yr wyddor Roeg (Mae'n golygu ‛cyntaf‛ ac ‛olaf‛).\f*
\f + \fr 1:9 \fq Ynys Patmos: \ft Ynys fechan lle roedd y Rhufeiniaid yn cadw carcharorion.\f*
\f + \fr 1:13 \fq person dynol: \ft Iesu.\f*
\f + \fr 1:20 \fq arweinwyr: \ft Groeg, “angylion” neu “negeswyr”.\f*
\f + \fr 2:6 \fq Nicolaiaid \ft Sect hereticaidd oedd yn cyfaddawdu gyda'r gymdeithas baganaidd o'u cwmpas, ac yn cymryd rhan yn y defodau paganaidd a'r addoli eilunod.\f*
\f + \fr 2:13 \fq gorsedd Satan: \ft Pergamus oedd prif ganolfan addoli'r Ymerawdwr yn Asia.\f*
\f + \fr 2:15 \fq Nicolaiaid: \ft gw. y nodyn ar 2:6.\f*
\f + \fr 2:20 \fq Jesebel: \ft Pwy bynnag oedd y wraig yma, roedd yn cael yr enw Jesebel am ei bod mor ddrwg (gw. 1 Brenhinoedd 19:1,2; 21:1-26).\f*
\f + \fr 5:5 \fq ‛Llew o lwyth Jwda‛: \ft Yn Genesis 49:9 mae Jwda yn cael ei alw yn llew ifanc. Roedd y Brenin Dafydd yn dod o lwyth Jwda.\f*
\f + \fr 5:5 \fq disgynnydd y Brenin Dafydd: \ft Mae'r Groeg yn dweud “gwreiddyn Dafydd” sydd yn un o deitlau y Meseia – gw. Eseia 11:1,10.\f*
\f + \fr 11:19 \fq arch yr ymrwymiad: \ft Yn yr Hen Destament roedd yr arch yn symbol o'r ffaith fod Duw gyda'i bobl.\f*
\f + \fr 14:1 \fq Mynydd Seion: \ft Enw arall ar Jerwsalem.\f*
\f + \fr 14:14 \fq oedd yn edrych fel person dynol: \ft gw. y nodyn ar 1:13.\f*
\f + \fr 16:16 \fq Armagedon: \ft Ystyr \+it Har Megido\+it* ydy ‛Bryn Megido‛, lle bu brwydrau mawr yn y gorffennol (gw. Barnwyr 5:19; 2 Brenhinoedd 23:29-30).\f*
\f + \fr 19:13 \fq throchi mewn: \ft Mae rhai llawysgrifau yn dweud \fqa thaenellu â.\f*
\f + \fr 21:6 \fq Alffa a'r Omega: \ft gw. nodyn ar 1:8\f*
\f + \fr 22:13 \fq Alffa a'r Omega: \ft gw. nodyn ar 1:8.\f*